Франц Кафка - Прысуд

«Тут пахаваны Стары,— сказаў жаўнер,— святар адмовіўся даць яму месца на могілках. Доўга думалі, дзе яго пахаваць; нарэшце пахавалі тут. Пра гэта афіцэр, напэўна, вам не расказваў, бо менавіта гэтага, натуральна, вельмі моцна саромеўся. Ён нават колькі разоў спрабаваў уначы выкапаць цела Старога; але яго заўсёды адсюль праганялі».

«Дзе гэтая магіла?» — спытаў падарожнік, які не мог паверыць жаўнеру. Тут жа і жаўнер, і асуджаны пабеглі перад ім і, выцягнуўшы рукі, паказалі месца, дзе павінна была знаходзіцца магіла. Яны падвялі падарожніка аж да задняе сцяны, дзе пры некалькіх сталах сядзелі госці. Гэта былі, напэўна, рабочыя-партавікі, дужыя мужчыны з кароткімі, да бляску чорнымі бародамі. Усе былі без куртак, у падраных кашулях: бедны, пакорлівы люд. Калі да іх наблізіўся падарожнік, некаторыя ўсталі, папрытульваліся да сцяны, углядаючыся ў яго. «Гэта іншаземец,— пачуўся вакол яго шэпт,— ён хоча паглядзець магілу». Яны адсунулі ўбок адзін са сталоў, пад якім і праўда знаходзіўся надмагільны камень. Гэта быў просты камень, досыць нізкі, каб яго можна было хаваць пад сталом. На камені быў надпіс, зроблены вельмі малымі літарамі: каб яго прачытаць, падарожнік мусіў укленчыць. Напісана было: «Тут спачывае стары камендант. Яго прыхільнікі, якія мусяць цяпер заставацца безыменнымі, выкапалі яму магілу і паставілі гэты камень. Існуе прароцтва, што праз пэўную колькасць год камендант устане з мёртвых і з гэтага дома павядзе сваіх прыхільнікаў на бітву за адваяванне калоніі. Верце і чакайце!» Калі падарожнік прачытаў гэта і падняўся з месца, ён убачыў, што вакол яго стаяць людзі і ўсміхаюцца — быццам бы яны разам з ім прачыталі надпіс, знайшлі яго вартым смеху і запатрабавалі ад спадарожніка далучыцца да іхняе думкі. Падарожнік зрабіў выгляд, што гэтага не заўважае, раздзяліў паміж імі некалькі манет, пачакаў яшчэ, пакуль стол быў зноўку пастаўлены над магілаю, пакінуў чайны дом і пайшоў у порт.

Жаўнер і асуджаны знайшлі ў чайным доме знаёмых, якія іх затрымалі. Але абодва мусілі хутка з імі развітацца, бо падарожнік быў толькі на сярэдзіне доўгіх сходаў, што вялі да лодак, калі яны пабеглі яго даганяць. Відаць, яны хацелі ў апошнюю хвіліну змусіць падарожніка ўзяць іх з сабою. У той час як падарожнік унізе дамаўляўся з перавозчыкам пра пераезд на параход, гэтыя двое імчалі па сходах, зусім моўчкі, бо не наважваліся крычаць. Але калі яны апынуліся ўнізе, падарожнік ужо сядзеў у лодцы, а перавозчык якраз адпіхваўся вяслом ад берага. Яны хацелі яшчэ ўскочыць у лодку, але падарожнік узяў з яе дна цяжкую вузлаватую ліну, пагразіў ёю ў іхні бок і гэткім чынам змусіў іх устрымацца ад таго, каб скочыць.

1919

У нас новы адвакат, доктар Буцэфал. Знешне ён мала ў чым нагадвае пра той час, калі ён быў баявым канём Аляксандра Македонскага. Ды той, хто знаёмы з пэўнымі акалічнасцямі, сёе-тое заўважае. Усё ж днямі мне давялося бачыць, як у пад'ездзе нават адзін тупаваты судовы чыноўнік з поглядам прафесійнага і сталага наведніка скачак дзівіўся з адваката — калі той, высока падымаючы ногі, крокамі, што аддаваліся ў мармуры сходаў, ішоў, прыступка за прыступкаю, уверх.

У цэлым кантора ўхваляе прыняцце на працу спадара Буцэфала. Усе з дзіўнай памяркоўнасцю кажуць самі сабе, што Буцэфал пры сённяшнім грамадскім парадку знаходзіцца ў цяжкім становішчы і што праз гэта, а таксама з прычыны яго сусветнай вядомасці, ён, ва ўсякім разе, заслугоўвае, каб яму ішлі насустрач. Сёння — і гэтага не можа адмаўляць ніхто — няма болей вялікага Аляксандра. Але забіваць сёй-той умее; не бракуе таксама спрыту, каб працяць сябра дзідай цераз бяседны стол; і шмат каму Македонія не дае неабходнага размаху, гэтак што яны праклінаюць Філіпа, ягонага бацьку; ды ніхто не можа павесці іншых у Індыю. Ужо тады індыйскія брамы былі недасяжныя, але накірунак у іхні бок быў вызначаны царскім мячом. Сёння брамы аднесены шмат у якія іншыя месцы, далей і вышэй; ніхто не вызначае накірункаў; шмат хто трымае мячы, але толькі дзеля таго, каб імі размахваць; і позірк, які хоча назіраць за імі, бянтэжыцца.

Можа, таму і праўда было б найлепей зрабіць так, як Буцэфал: закапацца ў кнігі з законамі. Свабодны, з нясціснутымі шэнкелямі, у цішыні пры лямпе, далёка ад грукату Аляксандравай бітвы, ён перагортвае старонкі старадаўніх фаліянтаў.

1917

Я зусім збянтэжыўся: пільна, вельмі пільна трэба было ехаць, цяжкахворы чалавек чакаў мяне ў вёсцы за дзесяць міляў адсюль, непраглядная завіруха поўніла ўсю вялікую прастору паміж ім і мною; у мяне была каламажка, лёгкая, з вялізнымі коламі,— якраз тое, што трэба на нашыя вясковыя дарогі. Загорнуты ў футра, трымаючы ў руцэ сумку з інструментам, я стаяў каля хаты, гатовы ехаць; вось толькі конь быў патрэбны, патрэбны быў конь. Раней у мяне быў свой, ды ён здох учора ўначы, бо ператаміўся гэтаю сцюдзёнаю зімой, і мая пакаёўка, маладая дзяўчына, лётала цяпер па вёсцы, каб дзе знайсці каня; толькі спадзявацца нам не было на што; я ведаў гэта і стаяў проста так, без ніякай мэты; гурба снегу вакол мяне ўсё вышэла і вышэла, а я — ўсё больш нерухомеў. Замігцеў ліхтар: каля веснічак з'явілася дзяўчына; адна, вядома: хто гэткаю парою дасць свайго каня? Я зноў прайшоўся сюды-туды па двары; я не бачыў ніякага выйсця і, пакутуючы душою, пхнуў пашчапаныя дзвёры старога і даўно ўжо апусцелага хлеўчука. Дзверы адчыніліся, загайдаліся на завесах узад-уперад; з-за іх патыхнула цяплом і пахам, падобным да конскага. У хлеўчуку на тоўстым дроце загушкалася цьмяная лямпачка. Адкрыты, з блакітнымі вачыма твар чалавека, скурчанага пад мастком, узнік перада мною. «Вам запрэгчы?» — спытаўся ён, выпаўзаючы з хлява на карачках. Я не ведаў, што сказаць, і толькі нахіліўся нізка, каб паглядзець, што яшчэ там, усярэдзіне. Поруч ужо стаяла мая пакаёўка. «Няведама што яшчэ можна знайсці ў сябе каля хаты»,— сказала яна, і мы абое засмяяліся. «Гэй, браток! Гэй, сястрычка!» — крыкнуў мужчына, і два кані, дзве дужыя крутабокія жывёліны, адна за адной — капыты ў адзін рад, галовы схіленыя, нібы ў вярблюдаў,— вокамгненна ўзніклі ў дзвярах, запаўняючы сабою ўсё проймішча. А праз якую хвілю яны ўжо стаялі на двары, выпрастаныя, на высокіх зграбных нагах; ад целаў ішла густая пара. «Памажы яму»,— сказаў я дзяўчыне, і тая паслухмяна заспяшалася па збрую. Але толькі яна падышла да стайніка, як ён, схапіўшы яе за плечы, рэзка прыцягнуў твар дзяўчыны да свайго. Ускрыкнуўшы, яна адбягаецца да мяне — на шчацэ ў яе двума чырвонымі радкамі адбіліся стайнікавы зубы. «Ах ты, свалата! — крычу я раз’юшана.— Што, пугі захацеў?» Ды тут жа, схамянуўшыся, думаю: гэта ж чужы чалавек, я нават не ведаю, скуль ён узяўся, дый сам, без прынукі, дапамагае мне ў тым, у чым адмовілі іншыя. Быццам адгадаўшы, пра што я думаю, ён зусім не сярдуе на мяне за маю лаянку і, усё яшчэ завіхаючыся каля коней, толькі адзін раз паварочваецца да мяне, каб сказаць: «Сядайце!» I напраўду: я бачу, што ўсё ўжо гатова. «Такімі зграбнымі коньмі я ні разу яшчэ не ездзіў»,— мільгае ў галаве думка, і я з радасцю саджуся ў каламажку. «Толькі кіраваць буду я: ты ж не ведаеш дарогі»,— кажу я стайніку. «Ну, вядома ж,— адказвае ён,— я і не збіраюся ехаць з вамі. Я застаюся з Розай».— «Не! Нізавошта!» — крычыць дзяўчына і, ясна прадчуваючы непазбежнае, бяжыць у хату; я чую, як бразгае дзвярная клямка, бачу, як яна спачатку ў сенцах, а пасля па чарзе ў кожным пакоі тушыць святло, каб яе немагчыма было знайсці. «Ты паедзеш са мною,— кажу я стайніку,— альбо я нікуды не паеду, хоць і трэба вельмі. Мне б і ў галаву не прыйшло плаціць за коней, аддаўшы ў твае рукі дзяўчыну».— «Ну! Пайшлі!» — крычыць ён, б'е ў далоні, і каламажка ляціць з месца, нібы маленькая трэска, што трапіла ў імклівы паток. Я паспяваю яшчэ пачуць, як паддаюцца, а потым ламаюцца ад стайнікавых удараў дзверы ў хаце; пасля мае вочы і вушы запаўняе шоргат, які няўмольна роўна ўваходзіць у маю прытомнасць... Але і гэта доўжыцца толькі нейкае імгненне, бо — як быццам хата хворага стаіць адразу ж за маёю — я тут жа апынаюся каля яго двара: спыніліся мае коні, завіруха сцішылася, усё заліта маладзіковым святлом; бацькі хворага выбягаюць з хаты да мяне, за імі — яго сястра; мала што не на руках мяне выносяць з каламажкі; я не разбіраю іхняй бязладнай гамонкі... у пакоі хворага зусім няма чым дыхаць: ад закуранай печы цягне дымам; хочацца адчыніць акно, але напачатку трэба агледзець хворага. Выпетраны, без знакаў гарачкі, ні халодны, ні цёплы, з пустымі вачыма, без кашулі, хлопчык вылазіць з-пад пуховае коўдры, вісне ў мяне на шыі, шэпча мне ў вуха: «Доктар, дайце мне памерці!» Я азіраюся: ніхто нічога не ўчуў; бацькі стаяць, моўчкі нахіліўшы галовы, і чакаюць, які будзе мой прысуд; сястра падносіць зэдлік, каб пакласці маю сумку. Я адкрываю яе, шукаю патрэбныя прылады; хлопчык з пасцелі цягнецца рукамі, імкнучыся намацаць мяне і нагадаць яшчэ раз пра сваю просьбу. Я бяру пінцэт, разглядаю яго каля свечкі і зноў кладу ў сумку. «Вядома ж,— прыходзіць мне ў галаву злацешная думка,— у такіх выпадках дапамагаюць багі: падсылаюць каня, якога бракавала; а каб хутчэй было, даюць яшчэ і другога і — каб было ўжо напоўніцу — дадаюць да іх стайніка...» Цяпер толькі раптам зноў у памяці ўзнікае Роза: што рабіць? Як яе ўратаваць, як вырваць яе з чужынцавых рук, калі я вось тут, за дзесяць міляў ад яе, і ў мяне неўтаймоўныя коні? Гэтыя коні, што вунь ужо неяк паадвязваліся і цяпер няведама як адчыняюць з вуліцы вокны, лезуць галовамі ў хату і, не зважаючы на лямант хлопцавых бацькоў і сястры, уважліва разглядаюць яго. «Зараз жа ехаць назад!» — мільгае ў галаве новая думка, быццам гэта коні заклікаюць мяне ехаць адсюль; але я моўчкі падпарадкоўваюся, калі сястра хворага, думаючы, што я ледзь не самлеў у горача напаленай хаце, сцягвае футра з маіх плячэй. Перада мною ставяць шклянку з гарэлкай, стары ляпае мне па плячы: самаахвярнасць ягонага ўлюбёнага дзіцяці апраўдвае гэтае панібрацтва. Я хітаю галавою: у вузкім коле інтэлекту старога мне б зрабілася млосна, толькі з-за гэтага я адмаўляюся выпіць. Маці, стоячы каля ложка хворага, падае мне знак, каб я падышоў да яго; я раблю гэта і ў той момант, калі адзін конь, задраўшы голаў угару, пачынае гігатаць, прыкладваю вуха да хлопцавых грудзей, і яму робіцца непамысна ад дотыку маёй мокрай барады. Пацвярджаецца тое, што я ўжо і так ведаў: хлопчык здаровы, трохі ішла кроў (клапатлівая маці перапаіла кавай), але хлопчык здаровы, і найлепей было б даць яму добрага кухталя ды прагнаць з пасцелі. Але я не той чалавек, што імкнецца палепшыць свет; таму нічога не кажу. Акруга плаціць мне грошы, і я выконваю свае абавязкі дарэшты — пакуль яно не бывае аж занадта. Хоць зарабляю небагата, але заўсёды гатовы шчодра памагаць беднаму люду. Вось толькі яшчэ мушу патурбавацца пра Розу — тады няхай хлопчык мае рацыю, і я схачу памерці. Чаго трэба мне тут, гэтай бясконцай сцюдзёнай зімою? Мой конь здох, і ў вёсцы няма нікога, хто б пазычыў мне свайго. Я мусіў узяць коней з хлеўчука; каб гэта выпадкам былі не коні, я б запрог свіней! Во яно як! Я падміргваю хлопчыкавым бацькам. Яны ж ні пра што не ведаюць, а каб сказаў ім, дык яны б і не паверылі. Прапісваць лекі няцяжка, куды цяжэй знайсці паразуменне з людзьмі. Мне больш няма чаго рабіць у гэтай хаце; мяне зноў патурбавалі без патрэбы; з гэтым я звыкся: уся акруга катуе мяне з дапамогай майго прыдзвернага званочка; але каб гэтым разам яшчэ аддаць Розу — ладную дзяўчыну, якая колькі ўжо год, амаль незаўважаная мною, жыла ў маёй хаце,— гэтая ахвяра занадта вялікая; мне трэба нейкім чынам прымудрыцца ўпарадкаваць усё гэта ў сваёй галаве, каб не абурыцца ўголас на гэтую сялянскую сям’ю, якая, калі б нават хацела, не здолела б вярнуць мне Розу. Ды калі я закрываю сумку і прашу падаць мне футра, яны ўсе стаяць і маўчаць: бацька, абнюхваючы парожнюю шклянку, маці з выразам відавочнай расчараванасці мною (а чаго народ ад нас чакае?) прыкусвае губу, слёзы стаяць у яе ўваччу, сястра ж перабірае ў руках скрываўлены ручнік — вось тады я неяк ужо адчуваю сябе гатовым пры пэўных умовах пацвердзіць, што хлопчык, магчыма, і праўда хворы Я зноў падыходжу да яго; ён усміхаецца, як быццам я даў яму моцнага зелля; ах! зноў загігаталі мае коні: відаць, згодна з найвышэйшай воляй, гэта павінна палегчыць мне аглядаць хлапчука; і тут я выразна бачу: ён і сапраўды хворы. На правым сцягне адкрылася рана — вялікая, з добрую талерку, ружовая, з рознымі адценнямі, цёмная ўсярэдзіне, святлейшая па краях, уся дробна-крупчастая, з неаднолькава густымі кровападцёкамі, адкрытая, нібы вугальны кар'ер. Гэтак яно бачыцца зводдаль. Зблізку — яшчэ горш. Ці можна спакойна глядзець на гэта? Чарвякі, доўгія і тоўстыя — з мой мезенец, ружовыя самі па сабе ды яшчэ ў крыві, курчацца ўнутры ў ране, пры святле відаць іх белыя галоўкі і мноства малюпасенькіх ножак. Бедны хлопча, табе ўжо нічым не дапаможаш. Я знайшоў тваю вялікую рану. Гэты пялёстак на баку загубіць цябе. Бацька, маці і сястра цяпер радыя: бачаць, што я працую; сястра кажа шэптам пра гэта маці, тая нашэптвае бацьку, а бацька — тым людзям, што на дыбачках усё ідуць у хату і, балансуючы шырока расстаўленымі рукамі, узнікаюць у месяцавым святле, што ліецца праз адчыненыя дзверы. «Ты выратуеш мяне?» — пытаецца хлопчык, сілячыся не заплакаць. Жывы боль у ране зусім асляпіў яго. Такія вось тутэйшыя людзі. Заўсёды патрабуюць ад лекара немагчымага. Старую веру яны даўно страцілі; пастар сядзіць дома, перабірае адно за адным свае ўбранні, а доктар павінен рабіць усё сваёй далікатнаю рукой хірурга. Ды цяпер... як хочаце: я сам не папрошваўся; калі мяне выкарыстоўваюць дзеля святой мэты, я не адпіраюся: чаго ж хацеў я, стары вясковы лекар, у якога ўкралі дзяўчыну-пакаёўку! А яны вунь усе збіраюцца тут: бацька, маці, сястра, старэйшыя вясковай абшчыны; яны распранаюць, сцягваюць адзежу з мяне; школьны хор на чале з настаўнікам стаў ланцугом каля хаты і спявае вельмі простую мелодыю з такімі словамі: