Змітрок Бядуля - Сярэбраная табакерка

Нешчаслівая жанчына кінулася перад Дзіда-дзедам на калені, прыпала тварам да яго ног, і плечы яе зака лаціліся ад нястрымнага плачу.

— Сыноў маіх вярні... Вярні сыноў адзінокай, бяздольнай удаве!.. Яны ў мяне былі, як таполі ў чыстым полі... Яны ў мяне былі асілкі... Яны мяне на руках насілі, а цяпер іх няма... На вайне загінулі...

Дзіда-дзед пачаў далікатна вызваляцца ад лямантуючай жанчыны. Яму і холадна і горача было. Ён сам ледзь не заплакаў ад жалю да маткі, якая засталася без дзяцей.

— Але чым я дапамагчы магу? — запытаўся Дзіда-дзед.

— Ажыві маіх сыноў! Ажыві!

Жанчына качалася па зямлі, як апантаная. У яе голасе і вачах было гэтулькі гарачай мальбы, гэтулькі было гора і бяды, што ў Дзіда-дзеда сэрца заходзілася.

— Ажыві! Ажыві! Ажыві!..

За жанчынай упала на калені яшчэ шмат народу. Пачалося галашэнне, падняўся нечуваны лямант... Ён напоўніў лес, плыў у неба. Нібы сама маці зямля стагнала і плакала. Нібы плакаў лес, возера, каменне. Бура стогнаў, віхор болю раздзіралі паветра:

— Ажыві нашых родных! Ажыві! Ажыві! Ажыві!.. Дзіда-дзед збянтэжыўся, як ніколі. Ён апраўдваўся, як толькі мог:

— Я на гэта сілы не маю... Не па майму росту каптан,— сказаў ён.— Я нічым дапамагчы не магу... Чу еце? Не магу! Не магу! Не магу!!!

Але голас яго патануў і згубіўся, як сарваны з галінкі лісцік у часе вялікай навальніцы. Людзі крычалі:

— Ты бог! Табе трэба толькі захацець выканаць нашу просьбу, злітавацца над намі. Захацець трэба! За хацець! Адзін цуд ты ўчыніў, учыкі другія! Цуд! Цуд...

Гэтыя словы гучалі ў Дзіда-дзедавых вушах, як заклінанне, як малітва. Дзіда-дзед умаляў, упрошваў на тоўп:

— Цішэй... цішэй... цішэй... цішэй... Нешчаслівыя спынілі крыкі, стрымлівалі дыханне.

На хвіліну стала так ціха, што пачуўся лагодны шумок высокіх верхавін лесу.

— Зразумейце вы ўрэшце, мілыя людзі,— пачаў Дзіда-дзед з вялікім хваляваннем і сарамлівасцю,— зразумейце, што я звычайны заяц, які выпадкова падлавіў Смерць у звычайную табакерку. Цяпер ніхто з вас не памрэ ніколі, ніколі. А той, хто памёр дагэтуль, дык яго ўжо не вернеш назад у жыццё. Што з воза ўпала, то прапала! Чуеце? Прапала!

У адказ загрымелі крыкі вялікага абурэння:

— Ты не звычайны заяц!

— Ты — разбойнік!

— Ты — гіцаль!

— Ты — ліхадзей!

— Ты — вырадак!

— Літасці не маеш да нешчаслівых!

— Не хочаш нам вярнуць родных з магілы!

— Не хочаш! Не хочаш! Не хочаш!

У паветры пачуўся свіст першага каменя, які ляцеў у Дзіда-дзеда. Пачуўся гуд першых колаў, якімі ўзмахвалі раз'юшаныя бядой і роспаччу людзі.

— Біць будзем разбойніка!

— Заб'ём! Заб'ём!

— Няхай зямлю не паскудзіць!

— Фаршыроўку з зайца зробім!

— З хрэнам мы яго з'ямо!

Людзі забыліся, што цяпер ніхто нікога забіць не можа. Дзіда-дзед таксама на хвіліну забыўся пра гэта і вельмі спалохаўся, калі ў яго паляцелі дзесяткі і сотні каменняў, калі да яго падступаліся адзічалыя людзі з вар'яцкімі вачыма. Дзіда-дзед аглядваўся. Дзе Саўка? Дзе Юрка?

Яны ціхенька змыліся. Нібы іх тут не было. Дзіда-дзед астаўся адзін-адзінюткі... Яму стала сорамна за людзей і крыўдна. Раптам ён успомніў, якая сіла знаходзіцца ў яго за пазухай...

Дзіда-дзед выхапіў з-за пазухі табакерку, наставіў на людзей, як пісталет, і пагрозна сказаў:

— Зараз выпушчу з табакеркі Смерць! Яна вас ўсіх перарэжа, як вы рэзалі цялят! Смерць вам!

Людзі адступілі шчыльнай сцяной назад, падаліся, як хвалі пад ветрам. Вочы ў іх выпучыліся на лоб ад страху. Яны ўцякалі ад Дзіда-дзеда з усіх сіл. Валіліся, як ахмялелыя, узнімаліся ды ўцякалі, скідваючы з сябе лахманы. Яны крычалі, галасілі і раўлі, як недарэзаныя быкі:

— Заяц Смерць выпусціў з табакеркі!

— Смерць! Смерць!

— Смерць... Смерць...

— Во-о-ой... Во-о-ой... Во-эй...

За людзьмі ўзнялося выццё ваўкоў і крыкі птушак. Разам з людзьмі з лесу ўцякалі мядзведзі, лісіцы, вавёркі. Пачуўся тупат чатырохногіх, ламаніна кустоў. Па лесе прайшлі пошчакі ад крыкаў: «Смерць! Смерць! Смерць!»

Уцякалі мышы, яшчаркі, краты і розная іншая дро бязь. Ляцелі з лесу дзівоснымі воблакамі матылькі, камары, мухі, восы, сляпні ды іншыя насякомыя. Паўзлі па зямлі змеі, мурашкі, слімакі, вусені.

Вельмі вялікі быў спалох — як у часе лясных пажараў.

Дзіда-дзед палажыў за пазуху табакерку з палонніцай і назіраў за нечаканым відовішчам.

Усё жывое сунулася ў даль ад лесу, топчучы па дарозе адно аднаго. Жывыя хвалі людзей і жывёл на лугах і птушак у паветры ўсё драбнелі, пакуль не схаваліся недзе там, дзе неба з зямлёй зліваюцца ў адно.