Виктор Казько - Як я “рабіў шпіёнам у Нью-Ёрку

Шматаблічны монстр, Янус, каменны і сталёва-машынны, упэўнены ўладнай дзяржаўнасцю свайго жыцця, тысячамі твараў і вачэй шпіёніць, сочыць за мной. Выпрабоўвае сваім бездакорным белым амерыканізаванай эры стаматалогіі моцным зубам, прамянёвай прыліпласцю прыязных усмешак: даў бы даляр, ды няма, самому трэба. Не мясцовы я, беспрытульны ў гэтым свеце, нават пераначаваць няма дзе, проста пашчасціла мне апынуцца ў вашым горадзе і нейкім чынам зноў спаткацца, увайсці ў маё пакінутае маленства.

Куратар з амаль па-палеску сонечнага ранку вызваніў мяне са свайго гатэля. Ён жыў асобна ад нас недзе паблізу колішняга няўдалага прэзідэнта Ніксана. Мы сустрэліся каля брамы савецкага прадстаўніцтва, дзе адразу праявілася незвычайнасць накірунку нашага шпацыру. Раней па сваёй шэсцьдзесят сёмай стрыт, міма паліцэйскага пастарунку і пажарнай часткі, мы браліся ў цэнтр - аазіс капіталу, банкаў, заможнасці і багацця. Цяпер жа чамусьці пайшлі ў адваротны бок, у сонечную задуменнасць цішы, замацаванай бязветранай блізкасцю рачной вады, закаванай у бруклінскую сталь моста і няпуджанасць пустых тратуараў.

На рагу шэсцьдзесят сёмай стрыт куратар прыпыніўся. Нейкі час пільна прыглядаўся да шыльды з назвай на канцавым будынку. Вуліца звалася імем Алены Бонэр. Знаёмае мне, а яшчэ больш куратару, прозвішча, што ён, не сыходзячы з места, і засведчыў:

- У-у, зверюга в юбке!

Выказаўся гучна і злосна, нібы гэтая звяруга жыўцом стаяла перад ім. Мяне ўскалыхнула яго абуранасць. Што ні кажы, па краіне ўжо другі год кацілася рэвалюцыйная - зноў рэвалюцыйная - перабудова і цвярозасць. Куратару, на маю думку, усё ж лепш быць матросам у кастрычніку сямнаццатага года п’яным і пад кайфам. Мо б і не так перабудовачна бурчэў жывот. Але ж гэта да слова.

З крывавага пачатку стагоддзя ўжо праступаў катавальна-расстрэльны курапацкі шлях. З абылганага і ўкрадзенага мінулага туманова імкнуліся паўстаць з магілаў зведзеныя ў беспамяцтва продкі, беларускія Дзяды. “Архіпелаг ГУЛАГ” ужо ляжаў на паліцах кнігарняў, праўда, яшчэ не нашых. Але друкавальныя станкі, што выязныя коні, ужо стаялі напагатоў, чакалі дазвольна паганяльнага: “Ну, пайшлі, буланыя і вараныя!” Хаця сам Салжаніцын яшчэ жыў у выгнанні, у Германіі, а потым - у Амерыцы, Андрэй Сахараў з жонкай Аленай Бонэр - у ссылцы, пад арыштам у горадзе Горкім, былым і будучым Ніжнім Ноўгарадзе. І таму знакавае, як тое было на самой справе, выказванне куратара я зразумеў значна пазней. Зразумеў, што гэта скарга, горкае прадбачанне лёсу яго канторы, яго асабістая крыўда.

А тады мы павярнуліся і пайшлі звычайным нашым маршрутам, па якім хадзілі заўсёды ў вольны час дагэтуль. І я, як па палескіх, зрэджаных прагай волі, а часам і сякерай чалавека, прасторах і разлогах, наскрозь працятых, прастрэльна нанізаных на сонечны прамень гонкіх мядзянаствольных барах, распарана крэкчучых дубровах і цнатліва гуллівых бярозавых гаях. Куратар суладна са мной, толькі трохі мядзвекавата ці барсукавата, абачліва насцярожана, як бы і на патыліцы маючы вочы, звярына ахопліваючы наўкруг сябе ўвесь абшар. Мне нават здаецца, і час. Усё гэта памяшчалася ў яго вачах, на выгляд не надта пільных. Больш па-амерыканску ўсмешлівых, хаця і з паляшуцкім прыжмурам ды іскрынкай недзе глыбока ў зрэнках. Наша вока, нікуды не падзенешся, здольнае і пасмяяцца, і загарэцца, і надурыць. Хаця, не выключана, і пужанае, таму абачлівае, ненадакучлівае, што я ці не адразу ацаніў у ім.

Толькі ці не з-за нашай абачлівасці, ненадакучлівасці і стрыманасці, па сведчанні даследчыкаў смеху - ужо і да гэтага дабраліся - наш чалавек не мае натрэніраванасці смеху. Наш смех больш падобны да квашанай, кіслай капусты. У лепшым жа выпадку - неразгаданай таемнасці Моны Лізы Джаконды з яе прыхаванай паблажлівасцю, а то і пагардай. І ўсё з-за адсутнасці стаматалагічнай культуры зубоў - ці не тое ж самае з Монай Лізай? - мы баімся паказаць свету свае зубы, такі іх стан. Адпаведна і наш стан, змушанасць нашага характару. Крыўдна, крыўдна. Але, з другога боку, звычка паказваць, выскаляць зубы - сведчанне агрэсіі, калі нават меркаваць па жывёле і зверу, тым жа сабаку. А мы ж міралюбныя людзі, хаця і з гнілымі зубамі. У нашага ж куратара ці прыродныя, ці ўстаўныя, а хутчэй за ўсё натрэніраваныя да смеху, амаль амерыканскага кшталту. А як у яго ўвогуле, як у падпалкоўнікаў з Лубянкі з агрэсіяй, мне невядома.

Што ж мяне найбольш займала ў ім, - гэта маё ўласнае: ці адчувае ён, падобна мне, сонечнасць вялікага горада, мегаполіса. Я ж яшчэ з палескага маленства быў зачараваны сонцам. Гэта было мо адзінае, чаго мне хапіла ў дзяцінстве. Я піў яго нагбом усюды і ўсім целам, гроб далонямі на голы жывот. Таму што Палессе па сонечных днях не саступае самой Адэсе-маме. І мяне вельмі здзівіла, калі адзін з нашых дыпламатаў, дарэчы, будучы міністр замежных спраў, на амерыканскае пытанне, як яму падабаецца Нью-Ёрк, адказаў з нейкім намёкам на заганнасць горада, шматлікасць у ім хмарачосаў, што зацяняюць вуліцы: