Виктор Казько - Як я “рабіў шпіёнам у Нью-Ёрку

Усё пачалося адразу пасля заканчэння вечара ці Дня Беларусі. Мяне ніхто не папракаў, не папікаў, мо нават наадварот, не бачылі ва ўпор, абыходзілі бокам, адводзілі ад мяне вочы. Усе некуды спяшаліся, што мне было трохі дзіўнавата. Нашыя ж аанаўскія супрацоўнікі - людзі прыязныя, як і амерыканскае атачэнне, - з кім павядзешся, ад таго і набярэшся. Што з імі сталася, чаму яны цяпер такія. Растлумачыў куратар пасля гаворкі, пэўна, з такімі супермэннымі куратарамі нашых саюзных краін і стажорамі з Беларусі.

- Ну адмачыў ты, дык адмачыў... - Не ўхвальна, зразумела, але сардэчна, шчыра. - Тожа мне змагар.

Увогуле нашыя з куратарам стасункі былі вынікам таго ладу і быцця, які мы на той час мелі пры адсутнасці літаральна і голасна прапісаных і агучаных правоў і законаў. Вясковыя: рука руку мые. Вяліся адно з адным больш па тых правілах, куды пайшло і дзе знаходзілася нашае слова. Калі ўсё і ўсе да суда і суддзяў роўныя, незалежныя і падпарадкоўваюцца толькі абкаму. Так было, так ёсць і, пэўна, доўга яшчэ будзе. Па-шклоўску, па-бабруйску - ад Масквы да Ракава жытка ў нас аднакава.

Ці не таму дэмакратыі ў нас хоць с...акай еж. І заходнія дзеячы, палітыкі так здзіўляюцца нашай дэмакратыі. А нашы палітыкі і правадыры, гаранты, не здольны зразумець заходніх гарантаў, калі звяртаюцца да іх з якой-небудзь просьбай: “Ну як гэта вы не можаце? Пры ўладзе, калі ўсё ў вашых руках, закон і праўда. І вы не можаце?” Нашае існаванне “па паняццях” непераможнае, таму што сапраўды - правільнае. Надае дзяржаўную і правінцыйную раўнавагу Айчыне. А інакш усё даўно б гікнулася ў тых жа самых лужынах.

І гэта добра, як сказаў Творца, а следам за ім і ўсе месіі-правадыры... Гэта падобна кошту за бярозавае паленца ў нас і за мяжой - асновы парытэту нашага існавання. Згодна жыццю “па паняццях” мы і аплочваем усё, што маем. Вясковыя, местачковыя законы зусім неблагія. За дабро плаціць дабром. А паляшук, у адрозненне ад свайго гаранта, адмаўляе ўвогуле жыццю толькі сёння - запазычанаму, з чужых рук і чужой ласкі. Ён цалкам і ўвесь у заўтра, і таму не трывае, не церпіць пазык, адмаўляе каму-небудзь, нават самому Богу, быць вінным - толькі сабе і сваім дзецям. Але якраз мо тут і сабака закапаны, чаму мы не маем ні сёння, ні заўтра. Толькі ўчора. Сплочваем сваю віну за мінулае і, падобна, за будучае. Як я сплочваю куратару.

Да Дня Беларусі ў ААН мне давялося выступаць у публічнай бібліятэцы Нью-Ёрка на сустрэчы, арганізаванай аматарамі і прыхільнікамі беларускай мовы Калумбійскага ўніверсітэта. Слухачы былі выбітныя і дасведчаныя ў нашым жыцці. Дастаткова назваць толькі некалькі імён: муж і жонка Кіпелі, палітыкі, публіцысты, знаныя ў свеце беларусісты, Масей Сяднёў, паэт і празаік, эмігрант-беларус часоў Другой сусветнай вайны. Дарэчы, прататып журналіста і паэта ў адным з раманаў Івана Чыгрынава. Раманаў, на жаль, яшчэ і сёння не ацэненых. А ў іх ёсць не толькі мінулае, але і будучае нашай мовы і культуры. Але нічога не папішаш, добры пісьменнік Іван Чыгрынаў, Святлейшы, як ён дый іншыя яго велічалі. Добры, але наш, айчынны навылёт і наскрозь беларускі.

Прысутнічаў на сустрэчы эмігрант, наш зямляк, публіцыст Янка Запруднік, і іншыя, пра якіх я ўжо забыўся ці не ведаў і не ведаю. Але пра аднаго са слухачоў мушу згадаць пазней асобна.

Без перабольшання і пахвалы цікаўнасць да сустрэчы з замежнага боку была вялікая. І не столькі да мяне, да гома-саветыкуса, зразумела. Недзе ўжо тады выспявала ідэя арганізацыі “Згуртавання беларусаў свету”. І ўсё, што папярэднічала гэтаму, бралася, успрымалася на разлік будучага. Слухалі больш чым уважліва, бо ўсе нейкім чынам па духу і паходжанні былі датычнымі да Беларусі, Айчыны, Бацькаўшчыны.

Але не абыходзілася і без пад’юджвання і правакацыйных пытанняў наконт матчынай мовы, літаратуры, накладаў беларускамоўных выданняў, тых жа правоў чалавека. Я не хлусіў, адказваючы, і не апраўдваўся перад імі. Адчуваў давер між намі, хаця давер з іх боку, здаецца, быў крыху паблажлівы, але не злосны. Пытанні розніліся. Універсітэцкія - мо крыху наіўныя. Але добразычлівыя. Эмігранцкія - з прыхаванай падколкай і як бы з сумам, настальгіяй. Так гэта ішло да тае пары, пакуль гаворка не пачала наўпрост тычыцца іх лёсу, мінулага і цяперашняга, што ўвогуле было, мусіць, непазбежна. Усё ж яны былі хаця і беларусамі, ды эмігрантамі, і ў большасці не па сваёй волі. Вайна, у якой яны так ці інакш удзельнічалі, закінула іх у Амерыку.

Тут варта ўзгадаць, што тады, адносна нядаўна, пабачыла свет мая аповесць “Суд у Слабадзе”, дзе гаворка ішла пра паліцаяў, здраду. Аповесць прыкмецілі, у газеце беларускіх эмігрантаў была надрукавана рэцэнзія, як мне пазней давялі, былога паліцая С. Станкевіча: “Новы беларускі пісьменнік”. Мяне, мякка кажучы, папрасілі адгукнуцца на яе. Папярэдне параіўшыся з А. Адамовічам, я і адгукнуўся ў газеце “Голас Радзімы” артыкулам “І не пухам будзе вам зямля”.