Виктор Казько - Як я “рабіў шпіёнам у Нью-Ёрку

Мяне ўзялі ўжо ў сярэдзіне наступнага дня. Як яны выйшлі на мяне - ніводнай жывой душы паблізу, а да наглядальных камер яшчэ амаль паўстагоддзя, і ўсе вокны “заслепленыя”. Але ўзялі. Радзіма пабачыла, пачула і пазнала. Нават у сібірскай начы. Таму, пэўна, вока і вуха дзяржаўнымі і названы.

А я займеў магчымасць трапіць ці не ў сярэдзіну гэтых дзяржаўных пільных органаў. Мяне памясцілі ва ўнутраную камеру следчага ізалятара КДБ. Такі гонар выпаў мне і яшчэ некалькім маім хаўруснікам, дзекабрыстам, як іх тады называлі, дробным парушальнікам парадку, - указ аб іх пакаранні з’явіўся ў снежні таму, што ўсе іншыя месцы іх утрымання былі перапоўненымі, а часткова - у рамонце. Зашмат было нас, дзекабрыстаў, у Сібіры і ў хрушчоўскія часы. Такім чынам я атрымаў магчымасць вывучаць жыццё ўстановы, якая цікавіла мяне, шлункава і вантробна.

І ці не адразу ж расчараваўся. Прабачце, спрэс неймаверна клаповы гадавальнік і расаднік. Хаця я даўно звыкся і зжыўся з гэтымі вестунамі і сведкамі галоты і нястачы, крывасмокамі ліхалецця. Але тут іх было процьма, раць незлічоная. Абуджалася як па горне ці будзільніку з надыходам ночы. Рухалася на ўсё таксама рухомае рудой татара-мангольскай ардой са шчылін, са сценаў, столі і немаведама адкуль, дзе месцілася, пражывала, пасвілася і пладзілася. Мы злазілі з нараў, спаўзалі з сеннікаў на падлогу. Але і там не было ратунку.

Увогуле, канечне, цярпіма. Мы не панскай пароды. Клапы ў той час накшталт сённяшніх эмігрантаў хадзілі па жытлу чародамі, вандравалі са старых паслярэвалюцыйных баракаў-клапоўнікаў у новабудоўлі, так званыя хрушчоўкі. І гэта не перабольшванне, не дзеля прыгожага слоўца. Такія валацужныя марш-кідкі прараблялі ў пэўны час не толькі клапы. Пераходзілі з аднаго будынка ў другі прусакі, мышы і іншая набрыдзь і пошасць на чалавека. А часам, чаго хавацца, іх падкідвалі ў новабудоўлі і будаўнікі, каб навасёлам жыццё здавалася не цукрам.

Такім чынам, на маю думку, набрыдзь гэтая і пошасць у чалавеку, з’яўляюцца тады, калі сам чалавек стаіць на парозе адчаю, страціўшы веру, надзею. Якраз тады і ачуньвае, прачынаецца, уздымае галаву ўсё тое, што мы завем набрыддзю, пошасцю і мярзотай. Усе эпідэміі, усе найвялікшыя пакуты чалавецтва, халеры, язвы, іспанкі, чумы - у часе ліхалецця, падзення чалавечага духу, вартасці, маралі і чалавечнасці. На людской крыві і з крыві зачынаюцца і нараджаюцца ўсе стоеныя да гэтага крывапіўцы, крывасмокі і людажэрцы. Тыя ж клапы, прусакі, правадыры, месіі, гнюс - камары і мошкі, а ў нашы дні яшчэ нечакана, паўсюдна апанавалыя наваколле кляшчы.

А найбольш паказальна - вошы. Ваенныя, пасляваенныя, турэмныя, гарадскія. Дахторка-тэрапеўт, яўрэечка, божы дзьмухавец у акулярах, рассказвала:

- Звялі ўжо іх. Жыццё наладжвалася, і раптам прачнулася, а галава ці не сівая, шэрая, і валасы варушацца. Вошы. Адкуль, з чаго? Ды столькі, што ў вайну не бачыла. Прынеслі газету, чытаю ў “Праўдзе”: “Убийцы в белых халатах”.

Вось так жывуць, пажыццёва пасуцца і тлусцеюць на нашых ахвярных свету целах паразіты. І тут мы бездапаможныя, каб штосьці перамяніць. Гэта параджэнне нашай вечнай пакутнай юдолі і Галгофы. Наш крыж. Усё так, але, як кажуць, за дзяржаву крыўдна. А дзяржава, чалавек з ружжом і нават атамам, ядзернай зброяй забіць, перамагчы ні камара, ні вошы, ні клапа няздольны.

Чалавек у пагонах - сіла і моц, твар дзяржавы. Але ў маім выпадку відавочна пакусаны клапамі, хаця і з уласцівым ім падманным пахам каньяку. Да ўсяго разам з намі, дзекабрыстамі, я - за любоў да жонкі і сына, кветкавы дзекабрыст, мой зямеля беларус па прозвішчы Весялуха, наадварот - за нянавісць, нелюбоў да цешчы: падцікаваў, калі тая пайшла ў прыбіральню, падпёр дзверы калком і падпаліў іх. Іншыя не памятаю, за што і чаму. У адным пакоі ці камеры знаходзіўся і супрацоўнік КДБ з выбітным славутым прозвішчам - Лапацін. Я чамусьці звязаў яго са знакамітым нарадавольцам Германам Лапаціным, сядзельцам прыбайкальскай турмы. Адукаваны быў дзекабрыст, не раўня нам, дробным хуліганам раства Хрушчова. Дасціпны. Мне было цікава наглядаць за ім, як мроілася і здавалася мне, ажылым пакутнікам царскага рэжыму, хаця цяпер і службоўцу карных органаў савецкай улады. Знешне нічога карнага і пакутнага ў ім не было, больш дарэвалюцыйнага пародна-дваранскага, што мо найбольш займала і цікавіла мяне - спалучэнне неспалучальнага, несумяшчальнага. Як гуляюцца з чалавекам час і гісторыя...

І ў мяне была неасэнсаваная, падсвядомая цікаўнасць пралетарыя да нечага незвычайнага і незразумелага, што праяснілася мне значна пазней. Цікаўнасць і ўзвядзенне на п’едэстал, абагаўленне як усіх і ўсяго, што было над намі, па-за маёй сірочай вуліцай, што зводзіла нас да вінцікаў, гаечак, болцікаў і шурупаў. Так мы шурупілі па сваёй ахвоце, праціналіся верай і святасцю свайго прызначэння. І я тут ні ў якім разе не быў выключэннем, без кукішаў у кішэні, верны і нямы, як усякі злодзей, законапаслухмяны да зацятасці ва ўсім, апроч, зразумела, крадзяжу. Больш за тое, і тады, і значна пазней, калі гэтая вера пачала хістацца, я заставаўся ўпэўнены, што, толькі захоўваючы яе, мы захаваемся. Адродзімся і выжывем. Ні на што іншае спадзявацца ўжо было немагчыма, позна. Адзінае апірышча. Адзінае апірышча - КГБ, кантора глыбокага бурэння, дзе яшчэ захавалася, думаў я, савецкая ўлада. Адзінае, каб толькі не клапы. Гуманнае катаванне іх нашэсцем уначы ў нашым і іхнім бяссонні. Удзень жа яны адпачывалі, спалі па шчылінах.