Philip Roth - Operacja Shylock

Paliliście papierosy i graliście w karty… Czasem tylko kogoś zabijecie i zdaje wara się, że nie macie innych obowiązków. Jedzenie dla pana Rotha!

Uri zaśmiał się i odszedł, trzaskając za sobą drzwiami.

Jedzenie dla pana Rotha? Co to mogło znaczyć? Ta zadziwiająca śpiewność głosu, ten przyjazny ton, z nutą ojcowskiej czułości przebijającej przez głęboki bas… Co się za tym wszystkim kryło?

– Rozszarpałby na strzępy każdego, kto próbowałby się do pana zbliżyć – zapewnił Smilesburger.

– Lepszego psa obronnego nie potrafiłem dla pana znaleźć. Co to za książka?

Nie byłem w mocy tłumaczyć mu niczego, nawet odpowiedzieć na pytanie, co czytałem. Nie wiedziałem, co rzec. Nie miałem pojęcia, o co zapytać. W głowie miałem tylko jedno pragnienie – zacząć głośno krzyczeć. Lecz byłem zbyt przerażony, żeby to uczynić.

Smilesburger, zręcznie manewrując kulami, znalazł się przy mnie i spytał:

– Nikt panu nie powiedział? Nie powiedzieli panu nic? Niewybaczalne. Nikt nie powiedział panu, że mam przyjść? Nikt nie wyjaśnił, że nie musiał pan czekać? Nikt nie przyszedł i nie wytłumaczył, że mogę się spóźnić?

Nie odpowiadaj na te przewrotne zaczepki. Nie powtarzaj im, że mają niewłaściwego człowieka.

Wszystko co powiesz, tylko pogorszy twoje położenie. Wszystko, co mówiłeś dotychczas tu, w Jerozolimie, odniosło tylko złe skutki.

– Dlaczego Żydzi tak bezmyślnie obchodzą się ze swoimi ziomkami? Żeby kazać lak panu tkwić w tym mrocznym pomieszczeniu… – stwierdził Smilesburger ze smutkiem. – Nie zaproponowali nawet filiżanki kawy. Wciąż to samo, zupełnie nie rozumiem… Czemu brak Żydom elementarnej gościnności w stosunku do przedstawicieli swego narodu? Niegrzeczność rodzi przecież urazę. A prowokacje kończą się wojnami.

Ja nie byłem niegrzeczny. I nikogo nie sprowokowałem. Mógłbym wyjaśnić kwestię tego miliona dolarów. Tylko po co? Żeby sprawić mu przyjemność? Żeby dać mu możność wysłania raz jeszcze Uriego po jedzenie dla mnie? Nie odpowiadałem.

– Fakt, że Żyd nie przepada za drugim Żydem – powiedział Smilesburger – to przyczyna tylu naszych cierpień. Tyle animozji, wykpiwania, otwartej nienawiści… dlaczego? Gdzie żydowska wyrozumiałość i tolerancja? Dlaczego tyle podziałów między Żydami? Takie kłótnie cechują nie tylko Żydów w Jerozolimie w 1988 roku… Miały miejsce także w gettach, setki lat temu. A zburzenie Drugiej Świątyni dwa tysiące lat temu? Dlaczego doszło do zburzenia Drugiej Świątyni? Bo jeden Żyd nienawidził drugiego. Dlaczego nie zjawił się mesjasz? Z powodu wściekłych kłótni wśród Żydów. Anonimowi Antysemici są potrzebni nie tylko gojom… również samym Żydom. Gorączkowe kłótnie, wzajemne oskarżenia, złośliwe kalumnie, złośliwe plotki, skargi, zarzuty, obraźliwe słowa… Ludzie nie potępiają Żydów za to, że ci nie jedzą wieprzowiny. Potępiają ich za złe słowa. Mówimy za dużo i nie wiemy, kiedy przestać. Problem polega głównie na tym, że używamy niewłaściwego tonu. Jesteśmy zjadliwi. Przemądrzali.

Histeryczni. Ironiczni. Żydzi mówią za głośno. Są zbyt namolni. Zbyt napastliwi. Zwracają się do innych w niewłaściwy sposób. Brak wyczucia to cecha żydowskiego stylu. Straszne… „Za każdą chwilę milczenia otrzymuje się wielką, niepojętą nagrodę”… To cytat z Midraszu., Jakie zadanie ma człowiek na tym świecie? Zachowanie milczenia”. Jak to wyraził ze wspaniałą prostotą pewien mędrzec… Starczyło mu ledwie kilkanaście sylab: „Słowa zasadniczo tylko wszystko psują”. Nic pan nie mówi? To dobrze. Kiedy Żyd jest zeźlony, tak jak pan teraz, to najtrudniej mu zapanować nad własną mową. Pan jest dzielnym Żydem. Na konto Philipa Rotha należy zapisać powściągliwość, jaką okazał, zachowując milczenie. Skąd Żydom przyszło do głowy, że ciągle muszą gadać, krzyczeć, żartować sobie cudzym kosztem, po całych dniach roztrząsać przez telefon błędy popełnione przez najlepszych przyjaciół? Napisano: „Nie będziesz obnosić się z opowieściami pośród swego narodu”.

Nie będziesz tego czynić! To zakazane! Tak mówi prawo! „Spraw, bym nie rzekł, czego nie potrzeba”… To z modlitwy Chaima Chofetza. Jestem jego uczniem. Żaden Żyd nie kocha swych współbraci bardziej niż on. Zna pan nauki Chaima Chofetza? Wielki człowiek, skromny nauczyciel, poważany rabbi z Radzynia w Polsce. Poświęcił swe życie sprawie nauczenia Żydów milczenia. Gdy odszedł z tego świata w Polsce, liczył sobie dziewięćdziesiąt trzy lata. Było to w roku, kiedy pan urodził się w Ameryce. To on właśnie chciał zwalczyć złe, wielowiekowe nawyki. Opracował szczegółowe zasady dotyczące tego, co wolno mówić i kiedf. Sformułował prawo złej mowy, tak zwane loszon hora, wedle którego Żydowi nie wolno czynić złośliwych uwag pod adresem swego ziomka, nawet gdy zawierają ziarno prawdy. Jeśli są fałszywe, to tym bardziej godne są potępienia, rzecz jasna. Nie wolno mówić źle i nie wolno słuchać złych słów. Nieważne, czy się słucha wierząc, czy nie wierząc. W podeszłym wieku Chaim Chofetz wychwalał własną głuchotę, bo ta chroniła go od wysłuchiwania złośliwości. Może pan sobie wyobrazić, jak trudno było zdobyć się na to człowiekowi, który żył ze słowa. Chaim Chofetz wyszczególnił wszystko: loszon horę w żartach, loszon horę bez wymieniania imion i nazwisk, zwyczajną loszon horę, loszon horę dotyczącą krewnych, szwagrów, dzieci, zmarłych, heretyków, odszczepieńców, nawet odnoszącą się do handlowania… i zakazał tego wszystkiego. Nawet jak ktoś mówi źle o tobie, to nie powinieneś odpłacać mu tym samym. Nawet jeżeli ktoś zarzuci ci dokonanie przestępstwa, to nie wolno ci powiedzieć, kto był prawdziwym sprawcą. Nie możesz rzec: „On to zrobił” bo to właśnie loszon hora. Wolno powiedzieć ci tylko: „Ja tego nie uczyniłem”. Czy wyobraża pan sobie teraz, jaki to był ambitny plan powstrzymania Żydów przed obwinianiem innych o cokolwiek? Wyobraża pan sobie, jak na to Żydzi zareagowali? Każdy czuł się urażony, znieważony, bo każdy uznał to za osobisty atak wymierzony w niego. Przecież, powiadali, wszyscy wieszają na innych ludziach psy. Myśleli: z jednej strony antysemityzm, z drugiej loszon hora, a w środku, zduszona na śmierć, piękna dusza żydowskiego ludu! Biedny Chaim Chofetz pragnął jedynie, by Żydzi nie zniesławiali się wzajemnie. On, taki wrażliwy człowiek, walczył o to zawzięcie. Jednak obcy był mu fanatyzm. Kochał swój naród i nie mógł znieść jego upadku, spowodowanego złośliwym gadulstwem. Nie mógł znieść tych ciągłych kłótni, a więc obrał sobie za cel zaszczepienie pomiędzy Żydami zgody i harmonii w miejsce dotychczasowych podziałów.

Dlaczego Żydzi nie potrafili się pojednać? Dlaczego wiecznie muszą wykłócać się między sobą? Po co te nieustanne konflikty? Odpowiedź jest prosta… Nie chodzi o to, że Żyd kłóci się z drugim Żydem, chodzi o to, że Żyd nie może dojść do ładu ze sobą samym. W każdym Żydzie tkwi wiele różnorakich osobowości. Nie powiedziałem, że dwie osobowości, bo to zdarza się nawet wśród gojów. W Żydzie natomiast siedzi tłum Żydów. Siedzi dobry Żyd i zły Żyd. Nowoczesny Żyd i staroświecki. Filosemita i antysemita. Przyjaciel gojów i wróg gojów. Żyd arogancki i wrażliwy. Żyd pobożny i szelma. Żyd uprzejmy i nieokrzesany. Żyd pieniacz i Żyd spolegliwy. Żyd żydowski i Żyd odżydzony… Mam wyliczać dalej? Czy muszę tłumaczyć to wszystko panu, człowiekowi, który zbił fortunę jako czołowy znawca żydostwa w międzynarodowym świecie literackim? Czy dziwi pana, że Żydzi wciąż coś roztrząsają? Przecież Żyd to wcielenie sprzeczności! Czy to dziwne, że Żydzi bez przerwy gadają…?