Gore Vidal: Stworzenie Świata

Nie jestem tak do końca przekonany o tępocie Kalliasa. Uważam, że zrobienie pieniędzy, za pomocą znalezionego w bagnie skarbu czy bez niego, wymaga choć odrobiny rozumu. Ale spryt Kalliasa w sprawach finansowych idzie w parze z głupotą we wszystkich innych dziedzinach życia. Kiedy jego kuzyn, szlachetny, uczciwy i (jak na Ateńczyka) bezinteresowny mąż stanu, Arystydes, znajdował się w biedzie, bardzo krytykowano Kalliasa, że nie pomógł w potrzebie jemu i jego rodzinie.

Kallias, zorientowawszy się, że jego skąpstwo budzi powszechną pogardę, ubłagał Arystydesa, aby ten oświadczył na zgromadzeniu, że wielokrotnie odmawiał przyjęcia od niego pieniędzy. Szlachetny Arystydes zrobił dokładnie tak, jak chciał Kallias. Kallias podziękował mu, ale nie dał ani obola. W rezultacie zyskał sobie opinię już nie tylko nędznika, lecz i skończonego obłudnika. Arystydes zaś uważany jest za męża sprawiedliwego. Nie jestem pewny z jakiej przyczyny. Moja wiedza o tym mieście i jego politycznej historii ma mnóstwo luk.

Jedna z nich została wczoraj wieczorem wypełniona przez Elpinikę.

– Ona urodziła syna. Dzisiaj wczesnym rankiem. O n jest uszczęśliwiony. Słowa on i ona, wypowiedziane z odpowiednią emfazą, odnoszą się zawsze do hetery Aspazji i jej kochanka, wodza Peryklesa.

To rozśmieszyło konserwatywnego Kalliasa.

– W takim razie trzeba wystawić chłopca na sprzedaż jako niewolnika. Takie jest prawo.

– Wcale nie – zaprzeczył Anaksagoras. – Chłopiec urodził się wolny, ponieważ jego rodzice są wolni.

– Zgodnie z nową ustawą, którą zgromadzenie uchwaliło na wniosek Peryklesa, jest inaczej. Prawo stwierdza wyraźnie, że jeżeli matka jest cudzoziemką albo ojciec, to znaczy Ateńczyk… – Kallias się zaplątał.

Pomógł mu Anaksagoras.

– Żeby zostać obywatelem Aten, trzeba mieć rodziców Ateńczyków. Ponieważ Aspazja jest z pochodzenia Milezyjką, syn jej i Peryklesa nie będzie mógł zostać obywatelem Aten ani sprawować tu urzędów. Ale nie jest też niewolnikiem, tak samo jak jego matka, czy też my wszyscy, cudzoziemcy.

– Masz rację, a Kallias się myli. – Elpinika jest bystra i energiczna. Przypomina mi matkę Kserksesa, starą królową Atossę.

– Pewną przyjemność sprawia mi fakt, że właśnie Perykles wymusił to prawo na zgromadzeniu. Teraz ta właśnie ustawa odbiera jego synowi prawo do obywatelstwa.

– Perykles ma innych synów. Z tej swojej niby to prawowitej małżonki. – Kallias czuje się głęboko urażony, albo przynajmniej tak twierdzi, tym, iż przed wielu laty żona jego najstarszego syna opuściła męża, żeby poślubić Peryklesa, unieszczęśliwiając w ten sposób dwie rodziny zamiast jednej.

– Złe prawa stają się pułapką dla ich twórców – oświadczyła Elpinika, jakby cytując znane przysłowie.

– Czy to powiedział Solon? – zapytałem. Solon to legendarny mędrzec, którego Ateńczycy często cytują.

– Nie – odparła Elpinika. – Ja to powiedziałam. Bardzo lubię cytować samą siebie. Nie grzeszę skromnością. A teraz, kto będzie królem naszego przyjęcia?

Zwyczaje ateńskie każą, by zaraz po uprzątnięciu drugiego dania biesiadnicy wybrali sobie króla, który zdecyduje, po pierwsze, ile wody należy dolewać do wina – mała jej ilość oznacza, że wieczór będzie frywolny – a po drugie, wybierze temat rozmowy. Potem – według uznania – kieruje dyskusją.

Wybraliśmy Elpinikę królową. Zarządziła trzy części wody na jedną wina. Zapowiadało to poważną dyskusję. I rzeczywiście, dyskusja o istocie wszechświata była bardzo poważna. Mówię bardzo poważna, ponieważ istnieje prawo lokalne (ileż praw w tym kraju!), które zabrania nie tylko zajmowania się astronomią, lecz jakiejkolwiek spekulacji na temat nieba i natury gwiazd, Słońca, Księżyca, a także stworzenia świata.

Stara religia utrzymuje, że dwa największe ciała niebieskie to bóstwa nazywające się Apollo i Selene. Kiedy Anaksagoras proponuje uznać, że Słońce i Księżyc to po prostu wielkie rozpalone kamienie krążące po nieboskłonie, ryzykuje oskarżenie o ateizm. Co inteligentniejsi Ateńczycy oczywiście stale dyskutują o tych sprawach. Każdy z nich jednak wystawia się na niebezpieczeństwo, bo byle wróg może go oskarżyć przed zgromadzeniem o bezbożność, i, jeżeli akurat naraził się współobywatelom w danym tygodniu, może zostać skazany na śmierć. Ateńczycy nigdy nie przestaną mnie zadziwiać.

Nim jednak przystąpiliśmy do dyskusji o niebezpiecznych sprawach, Elpinika wypytała mnie o wystąpienie Herodota w Odeonie. Strzegłem się, żeby nie bronić polityki Wielkiego Króla Kserksesa wobec Greków – nie wypadało. Ale wspomniałem, że z odrazą słuchałem, jak Herodot spotwarzał naszą królową-matkę. Amestris w niczym nie przypomina krwiożerczej megiery, którą Herodot odmalował swojemu audytorium. Kiedy powiedział, że ostatnio kazała zakopać żywcem kilku perskich młodzieńców, obecni aż zadrżeli z rozkoszy. Tymczasem prawda jest zupełnie inna. Po zamordowaniu Kserksesa niektóre rody się zbuntowały. Kiedy przywrócono porządek, stracono synów tych rodów w normalnie praktykowany sposób.

Opowiedziałem gościom o nieskazitelnej lojalności Amestris wobec męża, Wielkiego Króla. O jej bohaterskim zachowaniu się w czasie jego morderstwa. O wybitnej inteligencji, dzięki której udało jej się zachować tron dla drugiego syna.

Elpinika była zachwycona.

– Powinnam urodzić się perską damą. Widzę teraz, że marnuję się w Atenach.

– I tak zachowujesz się zbyt swobodnie – oświadczył zgorszony Kallias. – Jestem pewien, że nawet w Persji dama nie może leżeć na łożu, popijać wino z mężczyznami i bluźnić. Tam zamknęliby cię w haremie.

– Nie. Przewodziłabym wojskom, tak jak ta, jak jej tam, z Halikarnasu. Chyba Artemizja? – Zwróciła się do mnie: – Musisz odpowiedzieć Herodotowi.

– I opowiedzieć nam o swoich podróżach – dodał Kallias. – o tych wszystkich krajach Wschodu, które widziałeś. O szlakach handlowych… To może być naprawdę pożyteczne. Ciekaw jestem, którędy można dotrzeć do Indii lub Chin.

– Znacznie ważniejsze niż szlaki handlowe są koncepcje powstania świata, z którymi się tam zetknąłeś. – Niechęć Anaksagorasa do handlu i polityki wyróżnia go spośród innych Greków. – I musisz utrwalić wypowiedzi twojego dziadka Zoroastra. Przez całe życie słyszę o nim, ale nikt mi dotąd nie wyjaśnił, kim był naprawdę i jak wykładał istotę wszechświata.

Pozostawiam Demokrytowi opis poważnej dyskusji, która się wywiązała. Powiem tylko, że Kallias, jak to on, nie sprawił nam niespodzianki; oświadczył, że wierzy we wszystkich bogów. W przeciwnym wypadku nie wygrałby trzykrotnie w Olimpii wyścigu rydwanów konnych. Nie darmo jest nosicielem pochodni w świątyni Demetry w Eleusis.

Elpinika jest z natury sceptyczna. Wymaga dowodów. To znaczy dobrych argumentów. Dla Greków jedyny znaczący dowód to słowa. Są mistrzami w nadawaniu fikcji pozoru prawdy.

Anaksagorasa cechuje skromność; uważa się za człowieka „po prostu ciekawego”. Chociaż kamień, który spadł z nieba, potwierdził jego teorię o naturze Słońca, zachowuje się teraz skromniej niż zwykle, gdyż „tyle jeszcze jest do poznania”.

Demokryt spytał go o te jego słynne „rzeczy”, które są wszędzie i zawsze, ale których nie widać.

Po trzecim kubku bardzo rozwodnionego przez Elpinikę wina, Anaksagoras rzekł:

– Nic ani się rodzi, ani ulega zniszczeniu. Po prostu jest zmieszane i oddzielone z rzeczy, które są.

– Ale z pewnością – powiedziałem – nic nie jest rzeczą, wobec czego nie istnieje.