Ryszard Kapuściński - Chrystus z karabinem na ramieniu

W czasie jednego ze spotkań ktoś z sali prosi mnie żebym porównał postać Guevary z Ailende i – bym powiedział, „który z nich „ Za tym pytaniem kryje się pogląd, że tylko jeden z nich mógł mieć rację. Oto sala czeka żebym dokonał wyboru między drogą Che Guevary i drogą Salvadore Ailende.

W pewnym momencie swojego życia Guevara porzuca gabinet ministra, porzuca biurko i wyrusza do Boliwii, gdzie organizuje oddział paryżanek!. Ginie jako dowódca tego oddziału Ailende – odwrotnie: Ailende ginie broniąc swojego biurka, swojego gabinetu prezydenta, z którego – jak zawsze zapowiadał – „wyniosą mnie tylko w drewnianej piżamie”, to znaczy – w trumnie.

Pozornie są to więc śmierci bardzo rożne, w większości różnica dotyczy tylko miejsca, czasu i okoliczności zewnętrznych. Ailende i Guevara oddają życie za władzę ludu. Pierwszy – broniąc jej, drugi – wałcząc o nią. Biurko Allendego jest tylko symbolem, podobnie jak symbolem są chłopskie buty Guevary.

Do ostatniej chwili obaj są przekonani, ze idą najbardziej słuszną drogą: dla Guevary jest to droga zbrojnego czynu. Czyn taki zakłada konieczność ofiar ludzkich. Dla Ailende jest to droga walki politycznej. Chce on uniknąć ofiar za wszelką cenę.

Obaj byli z zawodu lekarzami. Guevara był chirurgiem, Ailende – internistą. Czy miało to jakiś wpływ na ich postawy? Człowiek wybierając swoją specjalność kieruje się jakimiś motywami psychologicznymi. Z pewnością, ale czy tak było w tym wypadku – nie wiem. Strzały, które kończą życie Guevary i życie Allendego, nie były oddane z ukrycia. Obaj przyjmują swoją śmierć świadomie, wiedząc, że nadchodzi. Każdy z nich może się uratować, ma wszystkie szanse, ma czas. Między ujęciem rannego Guevary a jego egzekucją upływa dwadzieścia godzin. Pułkownik Zentano obiecuje mu życie, jeżeli Guevara zgodzi się stanąć przed sądem w roli oskarżonego. Guevara odrzuca tę propozycję. Siedzi spętany, na glinianej podłodze wiejskiej szkółki w Higueras, milczy, nie chce się więcej odezwać. Boli go przestrzelone udo, bolą go czyraki, dusi go astma. Może nawet nie słyszy i nie widzi, że w oknie staje sierżant i pociąga za spust automatu.

Ailende ma osiem godzin czasu. Rano dowiaduje się, że czeka na niego samolot, że może odlecieć dokąd chce, niech tylko ustąpi, niech tylko zejdzie z posterunku. Ale Ailende nie ustąpi. Jeszcze wczoraj był to starszy, zmęczony pan o zatroskanej twarzy, na przemian surowej i łagodnej, zawsze ubrany z wyszukaną elegancją. Dzisiaj wstąpiła w niego nowa energia, zaskakująca wszystkich siła i żywotność: sam strzela, wydaje rozkazy, dowodzi swoją ostatnią bitwą. Mijają godziny. Wokół niego są ranni i zabici. On też jest ranny. Ale ręce zachowują sprawność, automat w tych rękach jest nadal celny. Wojsko wdziera się do pałacu. W jednym z salonów, wśród dymu, kurzu i swądu strzela do ostatka mężczyzna niski, ale postawny, już dobrze po sześćdziesiątce, w hełmie górnika, w swetrze golfowym: prezydent republiki.

W sposobie, w jaki giną Guevara i Allende, jest jakaś bezwzględna determinacja, jakaś świadomie wybrana nieodwracalność, jakaś szalona godność. W tych ostatnich godzinach wszystko, co mogłoby służyć ocaleniu, zostaje odrzucone: przetargi, rozgrywki, kompromisy, poddanie lub ucieczka. Droga oczyszcza się i prostuje, prowadzi już tylko w śmierć.

Jedna i druga śmierć jest manifestacją, jest wyzwaniem. To chęć publicznego zaświadczenia swojej racji i wolna od wahań gotowość zapłacenia za nią ceny najwyższej. Muszę odejść, ale odchodzę niecały, niezupełnie, nie na zawsze. Muszę odejść – o tym wiedzą obaj, przygotowują się do tego zawczasu. Guevara żegna się z Fidelem, z rodzicami, z dziećmi w listach napisanych na wiele miesięcy przed śmiercią. Allende rozpoczyna swój tragiczny, ostatni dzień od pożegnania z córkami i – w przemówieniu radiowym – z ludem. Dalej pozostaną już sam na sam z losem, otoczeni przez garstkę tych, którzy pójdą z nimi do końca. Pójść aż do końca – tak brzmi ta myśl, która będzie im na resztę godzin towarzyszyć. Do końca działają, nie mają czasu, są pochłonięci swoimi zadaniami.

Obaj padają w marszu.

Ich śmierć – tak podobna, ich życie – tak różne. Różne osobowości, inne temperamenty.

Guevara jako chłopiec podróżuje tratwą po Amazonce, chce przejechać rowerem całą Amerykę Łacińską. Jedzie do Boliwii, bo była tam rewolucja, jedzie do Gwatemali, bo była tam rewolucja, wreszcie trafia do Meksyku, gdzie też kiedyś była rewolucja. Tam poznaje Fidela Castro, razem organizują desant partyzancki na Kubę. Desant po wylądowaniu na Kubie wpada w zasadzkę. Jest 2 grudnia 1956. Z 82 ludzi zostaje 12. Nie wszyscy nawet mają karabiny. Guevara jest ranny. Tych dwunastu zaczyna największą epopeje, w najnowszej historii Ameryki Łacińskiej.

Niespokojna natura Guevary popycha go ciągle naprzód, ale jest to niepokój ukierunkowany, jego energia ogniskuje się na sprawie rewolucji.

Całe życie Guevary to nieustanne poszukiwanie pola walki.

Urodził się w 1928 roku, kiedy zginął miał 39 lat. Należy on do pokolenia młodych Latynosów, które w latach pięćdziesiątych chwyciwszy za broń odniosło wspaniałe, ale dopiero pierwsze zwycięstwo. Odtąd uwierzyli, że historia zawsze i natychmiast staje po stronie szlachetnych racji. Wielu z nich przypłaciło tę wiarę własnym życiem. Byli przekonani, że masy tylko czekają na sygnał, że beczka jest pełna prochu, ze wystarczy jedna iskra. Taką iskrą miał być oddział partyzancki składający się z ludzi oddanych sprawie, gotowych na wszystko. Stopniowo do oddziału przyłączaliby się ochotnicy, Nie są pewni, czy idą w dobrym kierunku, żołnierze czują się jak ryba w wodzie. Znają tu każdy kamień, każdą rozpadlinę. Tu bawili się w dzieciństwie, tą ścieżką chodzili po wodę.

Wokół oddziału Guevary zaciska się pierścień śmierci. Zgłodniali i wyczerpani staczają nierówną potyczkę, w której ponoszą klęskę. Jest słoneczny i gorący ten ich dzień ostatni.

Życie Salvadora Allendego biegnie innym torem. Jest to życie oddane sprawie, ale ułożone, regularne, bez wstrząsów. Mając 29 lat Che dowodzi frontem partyzanckim w Sierra Maestra, ma rękę na temblaku i kilka razy ledwie uchodzi z życiem. Mając 29 lat Allende zostaje deputowanym do Parlamentu, przyjaciele wróżą mu zawrotną karierę. Ma 31 lat, kiedy obejmuje tekę ministra zdrowia w rządzie radykała Aguirre Cerdy. Wstępuje do loży masońskiej. Zakłada partię socjalistyczną. W 1945 roku zostaje senatorem.

Kandyduje na prezydenta Chile czterokrotnie – w latach 1952, 1958, 1964 i 1970. Przez dwadzieścia lat jest jedynym kandydatem lewicy na ten urząd. Całe życie Allendego upływa w Santiago – w Parlamencie, albo na prowincji chilijskiej, gdzie przebywa w czasie nieustannych kampanii wyborczych. Parlament Chile: brzydki, szary gmach przy calle Catedral w centrum miasta. Tutaj Allende ma swój gabinet senatora. Półki od sufitu do podłogi, na tych półkach dziesiątki tomów ustaw, poprawek do tych ustaw, uzupełnień do tych poprawek. W tym gmachu Allende urzęduje i walczy przez 33 lata, najpierw jako deputowany, później jako senator. Ten gmach formuje jego mentalność legalistyczną, jego bezwzględne poszanowanie prawa, konstytucji, ustawy. Zresztą lewica chilijska była zawsze bronią burżuazyjnej konstytucji i burżuazyjnego Parlamentu. Tylko z pozoru wyglądało to na paradoks. Konstytucja i Parlament gwarantowały lewicy swobodę legalnego działania, dawały jej możliwość prowadzenia otwartej walki politycznej. W 1968 roku, w czasie rządów prezydenta Freia, generał Roberto Viaux chciał zrobić przewrót wojskowy i zamknąć Parlament. To właśnie lewica uratowała wówczas Parlament, ten sam Parlament, który za rządów prezydenta Allendego stanie się głównym ośrodkiem opozycji, prowokacji i dywersji. Ale Allende, który przez całe życie buduje autorytet Parlamentu, nie rozwiąże go po objęciu urzędu prezydenta nawet za cenę utraty władzy i życia.