Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Усё пачутае абвяргае, відаць, віленскага літаратара І. Обста, які, як піша ў сваёй кніжцы «Мядовы бунт» мой былы таварыш па рабоце ў Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР Станіслаў Цярохін, яшчэ ў канцы XIX стагоддзя наведаўшы Паўлава, сцвярджаў, быццам тут пра Паўлаўскую рэспубліку ўжо ніхто, нават сівыя дзяды, не помніць. Добрае, як бачым, не забываецца і праз стагоддзі.

У Яшуны, па дарозе да якіх гэтулькі было ў нас затрымак, мы дабраліся, калі пачынала ўжо змяркацца.

Хоць збольшага пазнаёміць нас з Яшунамі мы папрасілі мясцовага настаўніка, краязнаўца Лябёнку Іозаса Юргевіча, якога знайшлі па запісаным дзяўчатамі з музея адрасе — малайцы, яны ўсё прадугледзелі.

Яшуны — даволі вялікая вёска ці мястэчка. Са шматпавярховымі дамамі.

Перш за ўсё Лябёнка звазіў нас на мясцовыя могілкі, падвёў там да сціплай магілы: тут, аказваецца, быў пахаваны беларускі пісьменнік, мастак, адказны рэдактар заходнебеларускага сатырычнага часопіса «Маланка» ў 1926-1928 гадах Іван Маразовіч, які падпісваўся псеўданімам Янка Маланка. Сам ён родам з Барысава, алё тут ажаніўся, доўга жыў у Яшунах і памёр у 1938 годзе.

Потым мы пад'ехалі да палаца Валійскіх, дзе ў 80-х гадах мінулага стагоддзя і працаваў Апалінар Багушэвіч, вёў усю гаспадарку і дзе часта прымаў свайго брата Францішка. На здымку ў складзеным Содалем альбоме мы бачылі гэтага вельмі інтэлігентнага, з адухоўленым тварам, з добрымі адкрытымі вачыма маладога чалавека. Францішак Багушэвіч прыязджаў у Яшуны не толькі для таго, каб праведаць роднага брата, які быў яму найбольш блізкі духоўна. Сюды Мацея Бурачка цягнула таксама вельмі багатая бібліятэка. Першапачаткова належала гэтая бібліятэка, як і сам палац, вядомаму польскаму астраному, матэматыку, філосафу-асветніку, рэктару Віленскага універсітэта ў 1807-1815 гадах Яну Снядэцкаму, аднаму з відных дзеячаў эпохі Асветніцтва.

Тое, што ў гэтай, звязанай з імем Францішка Багушэвіча мясціне жылі некалі такія славутыя дзеячы навукі і культуры, як Ян Снядэцкі і гісторык Міхал Балінскі, які шмат зрабіў для асвятлення мінулага Беларусі, было для мяне яшчэ адной неспа дзяванкай. З іх дзейнасцю, з іх працамі я знаёміўся, калі вывучаў творчыя біяграфіі Яна Чачота і Уладзіслава Сыракомля

Міхал Балінскі меў у Яшунах маёнтак. Тут ён ажаніўся з пляменніцай Яна Снядэцкага Зофіяй. Будучы халастым чалавекам (пасля няўдалага кахання ў маладосці даў сабе клятву ніколі не жаніцца), Снядэцкі быў па-бацькоўску прывязаны да сваёй пляменніцы. Прыязджаючы да Валійскіх, ён вельмі ўпадабаў тутэйшыя мясціны і ў 1828 годзе пабудаваў тут палац; Пасля яго смерці палац перайшоў Балінскім.

Калі тут працаваў як давераная асоба Апалінар Багушэвіч, гаспадаром уладанняў у Яшунах быў сын Міхала Валійскага Канстанцін. Жонка яго — Стафанія з Кастравіцкіх. Ці не з таго роду, з якога выйшлі беларускі паэт Карусь Каганец (Казімір Кастравіцкі) і французскі паэт Гіём Апалінэр (Гіём Альбер Апалінар Кастравіцкі)? Гаспадарка Валійскіх была немалая. Яны мелі тут нават свае заводы: мета лал іцейны, кафляны, бровар.

Палац Снядэцкага-Балінскіх стаіць у садзе над ракой Мерачанкай. Цяпер у ім калгасная кантора. Багацейшая бібліятэка, пэўне ж, апрача унікальнага кнігазбору Яна Снядэцкага, мела не менш багатыя калекцыі Міхала Валійскага, а сярод іх, вядома ж, было нямала матэрыялаў пра гарады і вёскі Беларусі, гісторыю якіх ён апісаў у сваёй «Старажытнай Польшчы». Францішка Багушэвіча, мусіць, і цікавілі ў першую чаргу гэтыя матэрыялы. На вялікі жаль, у 1939 годзе у выніку вядомых падзей гэта унікальная бібліятэка была разрабавана.

Лябёнка паказаў нам і сямейныя могілкі Валійскіх. Яны былі недалёка ад палаца, на невыскім узгорку, да якога падступае хвойнік. Гэтае месца выбраў сам Ян Снядэцкі для сябе, ён там быў першы і пахаваны. Адтуль, з узгорка, добра відаць уся яго сядзіба з прысадамі і рачулкай, што віецца ў алешніку. На магільных плітах мы прачыталі таксама імёны самога Міхала Валійскага, яго жонкі Зофіі і іншых членаў сям'і. Лябёнка даўжэй спыніўся ля пліты з імем аднаго з сыноў Міхала Валійскага — Івана. Гэта быў не хто іншы, як... бацька рускай псіхіятрыі. У «Большой Советской Энциклопедии» можна прачытаць, што Балінскі Іван Міхайлавіч, скончыўшы ў Пецярбургу медыка-хірургічную акадэмію, пачаў у 1857 годзе ўпершыню ў Расіі выкладаць псіхіятрыю як самастойную дысцыпліну, стаў прафесарам гэтай акадэміі. З далёкага Пецярбурга яго заўсёды цягнула ў родныя Яшуны, якія ён вельмі любіў. Ён праводзіў тут кожнае лета. Перад смерцю Іван Балінскі папрасіў і пахаваць яго тут. На яго магільнай пліце былі высечаны на ліцінскай мове такія словы (іх нам пераклаў Іозас Юргевіч): «Іван Балінскі, сын Міхала і Зофіі, псіхічна хворых таварыш і слуга». Гэтую эпітафію напісаў ён сам — яе знайшлі ў стале памерлага. Пасля сябе Іван Балінскі пакінуў дзевяць дзяцей.