Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Адсюль, з Кушлян, дзесьці ў 1865 годзе, ужо сталым чалавекам, уцякаючы ад кары за ўдзел у завірусе студзеньскага паўстання, пусціўся ён на доўгія гады ў вялікі, не заўсёды прыветлівы свет, інакш кажучы, у горкае выгнанне.

Цэлых дваццаць гадоў кідала яго доля па цярністых шляхах далёкай Украіны і яшчэ больш далёкіх кутках неабсяжнай Расіі, па незнаёмых гарадах, мястэчках, сёлах.

Але куды б ні трапляў Францішак Багушэвіч у пошуках прытулку і кавалка хлеба, душа яго заўсёды была дома, адсюль ірвалася яна на родную Віленшчыну, да асмужаных кушлянскіх палёў і пералескаў.

У мёр бы то, мусіць, я тут,

Каб не жменька той роднай зямлі, —

пісаў паэт.

І вось у 1883 годзе, калі ён быў ужо сямейным чалавекам, яму надарылася першая магчымасць вяр нуцца дадому: Францішак Багушэвіч прачуў, што ў Вільні для такіх, як ён, юрыстаў якраз адкрыліся вакансіі. І ён адразу ж скарыстоўвае гэтую магчымасць, не ўважаючы на наладжаныя на Украіне важныя сувязі, на абяцанае начальствам павышэй не па службе.

Працуючы адвакатам у Вільні, паэт цяпер мог часта наведвацца ў Кушляны. Але для яго было гэтага вельмі мала. Ён марыць стала пасяліцца ў дарагім сэрцу кутку, жыць сярод простага вясковага люду, на бацькоўскай зямлі. Мара пра ўласную хату ў Кушлянах, туга па родным кутку вельмі выразна чуецца ў яго вершы «Мая хата», які ўвайшоў у выдадзены ў 1891 годзе зборнік «Дудка беларуская»:

Паэтава мара хоць на схіле гадоў, але ўсё ж збылася. Нечакана атрымаўшы ў 1896 годзе ў спадчыну добрую суму грошай, Францішак Багушэвіч нарэшце будуе ў Кушлянах свой дом. Але толькі праз два гады ён цалкам вызваляецца ад сваёй адвакацкай дзейнасці і канчаткова пасяляецца на бацькаўшчыне.

Уяўляю, якое гэта было шчасце для паэта — жыць на сваёй зямлі! І — пісаць! А пісаць тут было пра што. З успамінаў сучаснікаў паэта мы ведаем, што ён часта заводзіў сяброўства з простымі сялянамі, любіў распытваць людзей пра іх жыццё, пра розныя гісторыі, запісваў усё пачутае на паперу. Ці не адсюль і яго апавяданні? Толькі за два апошнія гады паэт падрыхтаваў аж дзве новыя кнігі — «Беларускія апавяданні Бурачка» і зборнік вершаў «Скрыпачка беларуская». Як гэта ні шкада, але абедзве кнігі бясследна загінулі. Пэўне ж, яны яшчэ раз паказалі б свету незвычайны талент Францішка Багушэвіча, лішні раз засведчылі б, якога вялікага паэта мела наша літаратура ў другой палове XIX стагоддзя.

Творы Францішка Багушэвіча, якія ён ахвотна чытаў — відаць, адразу пасля напісання — сваім суседзям і знаёмым, мелі вялікі водгалас у людскіх сэрцах. Яны надзвычай лёгка запаміналіся, падоўгу захоўваліся ў народнай памяці. У пачатку шасцідзесятых гадоў, калі я працаваў на Беларускім радыё, мне давялося запісаць на плёнку аднаго старога жупранца, здаецца, гэта быў Невядомскі, — ён чытаў па памяці, як рэпу грыз, адзін за адным вершы, якія чуў яшчэ ад самога Багушэвіча. Мне здалося, што асобныя з тых вершаў я не сустракаў у кнігах паэта. Нешта тады перашкодзіла мне дакладна ўсё гэта праверыць. Можа, сярод расказаных вершаў былі і тыя, што склалі потым «Скрыпачку беларускую»? Тую магнітафонную стужку я здаў тады ў фанатэку Беларускага радыё. За такі доўгі час яе там, вядома ж, ужо недзе размагніцілі. Сёння мне застаецца толькі пашкадаваць за гэтакую сваю нядбаласць.

У Кушлянах нас сустрэлі дырэктар будучага дома-музея Францішка Багушэвіча малады паэт Алесь Жамойцін і сакратар партарганізацыі кушлянскага калгаса Леанід Уладзіміравіч Грышан.

Я ўжо раней ведаў: Жамойцін з вялікім энтузіязмам узяўся за аднаўленне сядзібы Францішка Багушэвіча. Уступіўшы ў СП, ён не кінуўся абіваць высокія парогі, каб асесці ў сталіцы, атрымаць там добрую пасаду, а папрасіўся туды, куды яго паклікала прызванне. Прыдбаў там сабе дом, перавёз сям'ю. Словам, «усур'ёз і надоўга» звязаў свой лёс з зямлёй Францішка Багушэвіча, з музейнай работай. Галоўнае, Алесь зусім невыпадковы для му Зея чалавек. Пра яго цікавасць да роднай гісторыі, да спадчыны Францішка Багушэвіча сведчаць артыкулы, якія ён друкаваў у рэспубліканскіх часопісах, яго вершы і паэмы на гістарычную тэму. Адзін з яго твораў — «Кастусь Каліноўскі» — даводзілася і мне рыхтаваць да друку ў «Полымі».