Алесь Паплаўскі - Пастка для рэха

— Цюша, ты нязносны, — спыняе мяне Люська.

— Магчыма, — усміхаюся я. — Але мая нязноснасць ад цябе.

— Ад мяне? — здзіўляецца яна. — Яшчэ да чаго дадумаўся?

— Абгрунтаваць?

Люська неўразумела пазірае на мяне і маўчыць. Відавочна, яна страціла пачуццё гумару.

— Некалі ў нашым мястэчку, — працягваю я, — жыў адзін вельмі выхаваны і адукаваны чалавек. За якую б справу ён не браўся, рабіў ён яе з вялікім захапленнем. Аўтарытэт гэтага чалавека быў настолькі моцным, што людзі імкнуліся быць да яго падобнымі. Яны рабіліся лепшымі. Інакш і быць не магло. Але аднойчы майстра памёр. І жыхары мястэчка зразумелі, што страцілі нешта такое, чаго нельга страчваць. Яны страцілі часцінку саміх сябе. Але затое ўзамен набылі свабоду і незалежнасць ад нечых учынкаў. Толькі ім гэтая свабода не стала ў радасць. Так і для мяне… Калі я пачаў жыць без цябе, мне падалося, што я набыў свабоду, але гэтая свабода была несапраўднаю. Бо свабоднымі мы становімся толькі тады, калі ў нашых сэрцах жыве разуменне, для чаго яна нам патрэбна.

— Сам да гэтага дацяміў? — задаволена пазірае на мяне Люська. — Ці хто падказаў?

— Не сам… Цяпер я ведаю, чаму мы не сталі дарослымі.

— Ну і чаму?..

— Пакуль жывыя нашы бацькі, дагэтуль мы і будзем заставацца дзецьмі.

— Але яны аднойчы памруць.

— На гэты час у нас будуць свае дзеці. І яны для нас таксама будуць дзецьмі. А потым і ў іх з’явяцца дзеці…

— Я хачу, каб гэты ланцужок ніколі не абрываўся.

— Я таксама…

Вуліца бязлюдная. Крочым па ёй моўчкі. Люська хоча пазнаёміць мяне са сваімі бацькамі. Мінулае вяртаецца… І гэта значыць — мы жывём. Бо мінулае, як мне здаецца, і ёсць наша жыццё.

Цеснае перапляценне вулак у аддаленным ад цэнтра квартале. Закуток, асветлены адным ліхтаром. Магутная жалезная агароджа. За ёю двухпавярховы будынак. Ад ліхтара няпэўныя цені. Жалезныя сходы зігзагам спускаюцца ўздоўж фасаднай сцяны. Тлустыя чорныя лініі знікаюць пад бляшанымі каптурамі адліваў. Мне хочацца ўзабрацца на гэтую лесвіцу і зазірнуць у чужую заваконную цішыню.

А яшчэ мне хочацца зазірнуць у сябе, убачыць малпу, каб дараваць яе нікчэмнасць…

2007 г.

Колькі яго памятаю, заўсёды карцела набіць яму морду. Проста так, без прычыны. Ёсць людзі, якіх ненавідзіш за адно толькі тое, што яны існуюць, што ад іх нікуды не дзецца. Яны, як лёс, — назаўжды. Яны, як цень, — неадступна побач. Не раз лаўлю сябе на вар’яцкай думцы, што нашы цені і ёсць душы незнаёмых нам людзей, без якіх мы маглі б з лёгкасцю абысціся, што цягаем мы гэты цяжар за нейкую прынцыповую правіннасць, і ад гэтага бескарыслівага, непатрэбнага нам клопату, які дадзены небам, як неабходнасць, мы хутка старэем, робімся нядужымі, не такімі, якімі б маглі быць насамрэч. Мы перараджаемся ў палахлівых і пакорлівых да гідлівасці людзей. І ўсё з-за таго, што цягаем за сабою чужыя цені. Будучыня — моцная анестэзія. Але як толькі не стане мяне, не стане нікога іншага. Нашто мне такая будучыня? Я хачу жыць зараз і тут. Людзі, маніякальна адданыя ісціне, якая ў пераважнай большасці адносная, мяне не цікавяць. Бо аб’ектыўнасць для мяне — амаль тое ж, што і безаблічнасць. У Салмана Рушдзі, вядомага пакістанскага пісьменніка і дысідэнта, ёсць выдатнае выказванне: «Калі сонца імперыі закацілася, мы не кінуліся забіваць нашых былых гаспадароў, мы скіравалі сваю зброю адзін супраць аднаго». Нельга не пагадзіцца з пісьменнікам, бо раб сістэмы куды больш небяспечны, чым яе вораг. Ворагу, каб існаваць, патрэбныя новыя супернікі. І калі іх няма, іх неабходна выдумаць.

Чалавек, пра якога я збіраюся вам расказаць, належыць да кагорты тых індывідаў, якія псуюць нам жыццё адною сваёю прысутнасцю. Яны замінаюць нам жыць па-людску. Іх робіцца шмат ужо з першай хвіліны знаёмства. Іх здольнасці і магчымасці, дасведчанасць і багаты вопыт заўжды амаль перабольшаныя. Звычайна яны так і застаюцца на ўзроўні жаданага і адразу ж знікаюць, як толькі размова даходзіць да справы. Іх бяскрыўдныя мары робяцца для тых, каму выпала быць з імі побач, сапраўдным пеклам. Гэта не голыя слоўцы. Усё гэта мне давялося зведаць на сабе. Майго жыцця хапіла б на сотню, а то і некалькі, прыкладаў. Нашы лёсы з ім былі настолькі цесна пераплеценыя, што паасобку пра нас і не раскажаш. Яго непрадказальнасць, яго зменлівасць сяліла ў маіх думках няўпэўненасць і раздрай. Іншы раз мне здавалася, што я перабольшваю, што насамрэч ён не такі, якім я яго для сябе прыдумаў. Але мінаў час, і мае ілюзіі наконт яго станоўчасці развейваліся. Я натыкаўся на ўсё тыя ж іранічнае стаўленне, жорсткасць і эгаізм. Яшчэ ў юнацтве ў маю свядомасць закралася жахлівае перакананне, што яго нельга перамагчы. Ён ніколі не адхіляе чужой моцы, ён асімілюе яе. Аднак я не пераставаў цешыць сябе ілжывымі ўяўленнямі і спадзяваннямі, як пры сустрэчы, калі гэты фацэт працягне мне свае брудныя лапы, каб павітацца, замест таго каб паціснуць іх, з задавальненнем заеду яму ў пысу. Няхай ведае, гад, што я не такі, як ён. Кожны раз я паціраў ад задавальнення рукі, але мае мары, на жаль, так і заставаліся марамі. Бо як толькі даходзіла да канкрэтыкі, я, як заўжды, пасаваў. Нешта пагардлівае і амбіцыйнае заўсёды чыталася ў гэтых вузкіх мангольскіх вачах. Я безнадзейна патанаў у гэтых бяздонных азёрах чужой недасяжнасці без усякай надзеі на выратаванне. Ад яго вачэй веяла небам і вечнасцю. Гэтая загадкавасць стрымлівала мяне, яна была нашмат мацнейшая за маю нянавісць. Ён здзекаваўся з мяне, а я дазваляў яму рабіць гэта. Я спадзяваўся на цуд. У мяне не было іншага выбару. Я імкнуўся як мага хутчэй паціснуць яго шурпатую брудную далонь, адчуваў яе халодную пустату і ўгодліва ўсміхаўся. Паступова гэтая мая ўгодлівасць стала неад’емнай рысай характару. Не пазайздросціш, вядома, — жахлівае відовішча! Мне здавалася, што гэта наша з ім рознасць нараджае тую ўзаемную нянавісць, якую мы нясём праз усё жыццё як данасць. Але, згодна законам фізікі, розныя палюсы павінны прыцягвацца, а не аддаляцца. Мы з ім, калі сказаць вам шчыра, былі не разлі вадою. Гэтае супярэчлівае «сваяцтва» і пераконвало мяне, што мы з ім падобныя, а не наадварот. Я ўздрыгваў ад гэтай жахлівай думкі. Мяне кідала ў жар. Я не хацеў быць падобным на яго. Я ненавідзеў яго і нёс гэтую нянавісць, як пакору. Ён быў, ёсць і будзе маім ворагам. Але, на жаль, мы любім і паважаем сваіх катаў. Такія мы ёсць, і ад гэтага нікуды не падзецца. З цягам часу і я навучыўся жыць са сваёй нянавісцю. «Дзеля чаго?» — пацікавіцеся вы. Дзеля сваёй выгады. Мне хацелася жыць, а не выжываць. Але аб гэтым і шмат аб чым іншым па парадку.