Анатоль Івашчанка: Паэтыка Алеся Разанава: між медытацыяй і рацыяй

Паколькі ў гэтай частцы працы абраны храналагічны прынцып разгляду твораў, мы не можам не ўлічваць пэўных пазатэкставых фактараў, г. зн. будзем звяртацца да фактаў і дат біяграфіі А. Разанава, тым больш што ў пазнейшых творах паэта ступень аўтабіяграфізму істотна зніжаецца, саступаючы месца абстрагаванаму філасафізму, стварэнню іншай, эксперыментальна-метафізічнай мадэлі рэчаіснасці. У гэтых фактах знойдзем і прычыну такой звышпільнай увагі да твораў дэбютнага зборніка паэта. Маецца на ўвазе «палітычная акцыя», зладжаная студэнтамі філфаку Белдзяржуніверсітэта А. Разанавым і В. Ярацам: медаліст па сканчэнні школы, выдатнік вучобы А. Разанаў стаў адным з ініцыятараў звароту ў кастрычніку 1968 года да кіраўніцтва рэспублікі з просьбай выкладаць прадметы на беларускім аддзяленні філфака на роднай мове. Да ўсяго – паездка ў Зэльву да Л. Геніюш... Ужо зімой 1969 года А. Разанава і В. Яраца выключаюць з універсітэта (гэтыя падзеі падрабязна апісваюцца ў кнігах Г. Кісліцынай [гл.: 56, с. 6 – 10] і А. Лойкі «Дрэва жыцця» [гл.: 64, c. 134 – 135], а таксама ва ўспамінах Народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча – філфакаўскага куратара А. Разанава [гл.: 42, с. 208 – 210]).

Праз заступніцтва Н. Гілевіча, які наладзіў сустрэчу Разанава і Яраца з Максімам Танкам (на той час старшынёй праўлення Саюза пісьменнікаў і Старшынёй Вярхоўнага Савета БССР), «выгнанцы» змаглі працягнуць навучанне: Разанаў – у Брэсцкім педагагічным інстытуце, Ярац – у Гомельскім. У Брэсце паэт ізноў сустрэўся з У. Калеснікам, які, як заўважае Г. Кісліцына, «на доўгія гады стаў не толькі настаўнікам і сябрам паэта, але і даследчыкам яго творчасці» [56, с. 9].

Анатоль Вярцінскі, знаёмы з творамі А. Разанава па ранейшых публікацыях, адгукнуўся на іх «прэпараванне» рэцэнзіяй «Радасць няпоўная», прысвечанай не столькі літаратуразнаўчаму разгляду вершаў «Адраджэння», колькі рэдагаванню кнігі маладога паэта: «Сапраўдны адбор пры складанні кнігі заключаецца, як вядома, у тым, каб адсеяць слабыя, нязначныя творы, а пакінуць лепшыя… Другая функцыя рэдактара – стылістычная праўка. Трэба сказаць, што ў выдавецтве іх (вершы. – А. І.) і не правілі ў звычайным значэнні гэтага слова. З імі абышліся інакш – іх без уважнай на тое прычыны скарачалі, выкідваючы цэлыя мясціны, пакідаючы без заключных строф, іх проста скажалі, замяняючы адвольна адны радкі і словы другімі, тут жа сфабрыкаванымі» [36, c. 177].

У кнізе «Высокае неба ідэала», куды ў крыху змененым выглядзе ўвайшоў артыкул (назва ў кнізе «Змагаемся – жывем...»), А. Вярцінскіканстатуе: «Выяўляю адразу, на вялікі свой жаль, што некаторыя вядомыя вершы маладога паэта («Адкрыццё», «Эксперымент», «Шчасце» і інш.) чамусьці ў зборнік не ўвайшлі, а адсутнасць іх вельмі і вельмі адчуваецца. Заўважаю яшчэ, што некаторыя творы так зменены, так скарочаны або «папраўлены», што іх цяжка пазнаць...» [36, с. 173]. Адзначым тут, што названыя А. Вярцінскім вершы ўвайшлі ў наступны зборнік паэта «Назаўжды».

Варта заўважыць, што ў такім гвалтоўным рэдагаванні-«прычэсванні» – свой сэнс, абумоўлены часам, людзьмі, ідэалогіяй і, зрэшты, канонамі паэтыкі, у якія не ўкладаліся ўжо першыя, даволі традыцыйныя з фармальнага пункту гледжання літаратурныя спробы А. Разанава.

Такім чынам, адной з асноўных задач гэтага падраздзела будзе спроба стварэння свайго роду віртуальнай мадэлі першай кнігі А. Разанава, рэканструкцыя, адраджэнне яе ў тым выглядзе, якой яна магла ўяўляцца самому паэту. Для гэтага абраны шлях тэксталагічнага параўнання твораў аўтэнтычнага выгляду з тэкстамі «Адраджэння», а таксама – праз далучэнне да гэтага разгляду вершаў, што былі напісаныя да 1970 г., але не патрапілі ў зборнік.

Кнігу складае ўсяго дваццаць пяць вершаў, створаных пераважна ў школьныя гады (так, «Бяроза-Картузская» належыць пяру шасцікласніка). Адкрывае зборнік верш-прысвячэнне « Радзіме», выкананы ў панегірычна-ўрачыстай інтанацыі, хаця ўжо ва ўступнай страфе прысутнічае недагаворанасць і нават спроба крытычнага асэнсавання, хаця і абстрагаванага: «Ляцім, / не жадаем спачынку, / ўбіраем вачыма Сусвет…/ Радзіма, / у нашых учынках, / магчыма, / не ўсё як след. / Мо не заўсёды тое / робім, / што трэба рабіць, / толькі заўсёды святое / імя тваё ў нас гарыць… 1 » [92, с. 3]. Пафаснасць і ўзнёсласць аповеду задаюцца тут адпаведнай лексікай, няхай пакуль спустошанай, беднай сэнсамі ды алюзіямі, але той лексікай, на якой у далейшым будзе трымацца «шацёр» разанаўскай паэтыкі і праз якую закладаецца адметны тэзаўрус паэта: палёт, Сусвет, учынак, святое імя . Пры наяўнасці скразной унутранай рыфмоўкі ( спачынку – вачыма – магчыма – учынках) , што павышае эўфанію радка, а таксама – адметнай рытмікі з ускладненай пабудовай і лесвічнымі пераносамі слоў, паўтор прыслоўя «заўсёды» ў рыфмава звязаных словазлучэннях выклікае здзіўленне, улічваючы стараннасць пры падборы лексічных сродкаў у іншых вершах зборніка.