Анатоль Івашчанка: Паэтыка Алеся Разанава: між медытацыяй і рацыяй

З сярэдзіны ХХ ст. літаратуразнаўчая навука актыўна вядзе пошук шляхоў выхаду ад знешняга, фармальна-апісальнага аналізу мастацкага тэксту – да больш дэталёвага, усебаковага даследавання і вывучэння тэкстастваральных і пазатэкставых фактараў. Адным з галоўных ідэолагаў структурна-семіятчынага літаратуразнаўства і найбольш аўтарытэтным даследчыкам структуры верша з’яўляецца Юрый Лотман. Абапіраючыся на вопыт усёй літаратуразнаўчай навукі (найперш гэта працы літаратуразнаўцаў фармальнай школы 1920-х гг. Масквы і Петраграда, Пражскага лінгвістычнага гуртка і цесна звязаных з ім М. Трубяцкога і Р. Якабсона, даследаванні М. Бахціна, В. Жырмунскага, Д. Ліхачова, П. Фларенскага і інш., а таксама тэарэтычныя вынаходніцтвы французскіх структуралістаў Р. Барта, К. Леві-Строса, Ж. Лакана, М. Фуко [гл.: 118]), Ю. Лотман плённа вырашаў пытанні ўкаранення метадаў структурнага аналізу на практыцы, разглядаючы паэтычны тэкст як «асаблівым чынам арганізаваную семіятычную структуру» [67, с. 14].

Структурны аналіз паэтычнага тэксту поруч з параўнальна-тыпалагічным метадам аналізу сталіся падмуркам для аналітычнай часткі гэтай працы, адной з задач якой з’яўляецца погляд на паэтычны тэкст як на пэўную сістэму, асобнае і ўнутрана самастойнае цэлае, што можна асэнсаваць у агульнанацыянальным літаратурным кантэксце. Асаблівай увагі патрабуе даследаванне супярэчлівай сувязі асобы пісьменніка і культурна-гістарычных, пазаэстэтычных фактараў, дыфузіі аддаленых па часе і прасторы напрамкаў, метадаў, жанраў, стыляў, кардынальных зменаў у прыродзе нацыянальнай прасодыі, што выявіліся ў знакава-вобразнай сістэме А. Разанава.

Да айчынных паслядоўнікаў структурна-семіятычнага літаратуразнаўства можна аднесці В.П. Жураўлёва [47, 48], А.К. Кабаковіч [50], В.П. Рагойшу [90], І.Д. Ралько [114], І.С. Шпакоўскага, у даследаваннях якіх выпрацоўваўся метадалагічны базіс і для асэнсавання творчых здабыткаў А. Разанава. Найноўшая ж літаратуразнаўчая думка сканцэнтравала сваю ўвагу галоўным чынам на апісанні бягучага літаратурнага працэсу і, па сутнасці, абмяжоўваецца канстатацыяй пэўнага ўздзеяння паэта на літаратурны працэс. Адзіная дасюль навуковая манаграфія па творчасці А. Разанава, што належыць Г.М. Кісліцынай [56], закранае перадусім ідэйна-тэматычны аспект творчасці паэта, фармулюючы і вырашаючы пытанні канцэптуальнага плану. Тэкстастваральныя ж прыёмы і спосабы паэтыкі, да вызначэння якіх скіраваны метады структурнага аналізу, застаюцца маладаследаванымі сучаснай крытыкай.

Паралельна з структурным аналізам, г. зн. паслядоўным і падрабязным разглядам разнастайных паэтычных сродкаў і прыёмаў стварэння тэксту (формы), будзе адбывацца даследаванне ідэйнатэматычнага плану (зместу), для якога праца Г.М. Кісліцынай з’яўляецца надзвычай важкай дапамогай. Найбольш значнымі, акрамя названых, для нашай працы сталіся кнігі і публікацыі А.І. Бельскага [23], В.Л. Бечыка, У.Ю. Верынай [32], А.І. Вярцінскага [36], Я.А. Гарадніцкага [99, 38], У.В. Гніламёдава [43], У.А. Калесніка [51, 52, 53], У.М. Конана [58], А.А. Лойкі [63, 54], Е.А. Лявонавай [69, 70, 71], А.А. Пашкевіча [86], А.М. Сідарэвіча [116], М.А. Тычыны [126, 127]. Акрамя таго, надзвычай карысныя сведчанні самога паэта – яго крытычныя артыкулы і «філасофска-эстэтычныя рэфлексіі» (Е. Лявонава), выяўленыя ў эксперыментальным жанры зномаў, у якіх адбываецца шчыры і бескампрамісны погляд на літаратурную прастору і ўласнае месца ў ёй.

У першым раздзеле кнігі даследуюцца традыцыйныя паэтычныя жанры верша (вершы і паэмы), у другім – эксперыментальнааўтарскія, г. зн. вынайдзеныя паэтам ( пункціры, квантэмы, версэты і вершаказы ). Асноўны прынцып разгляду мастацкіх тэкстаў у межах раздзелаў – храналагічны. Кампазіцыйная паслядоўнасць разгляду эксперыментальных форм у другім раздзеле абумоўлена прынцыпам, які прымяняецца даследчыцай У. Верынай [32, с. 34]: гэтыя формы размяшчаюцца паводле іх ступені празаізацыі . У першым раздзеле аналіз паэтычных тэкстаў адбываецца ў адпаведнасці з іх аднесенасцю да пэўнага зборніка, тады як у другім раздзеле, праз большую універсальнасць пазнейшых паэтычных кніг А. Разанава, вызначальнай з’яўляецца жанравая прыналежнасць.

Назвагэтаекнігімаенаўвазепроціпастаўленнедвухмагістральных тэкстастваральных прынцыпаў, якімі кіруецца эстэтычная сістэма Алеся Разанава. Мы абазначылі іх як медытатыўны (праяўляецца перадусім у пункцірах і квантэмах) і разумова-рацыяналістычны (у версэтах, вершаказах, зномах).