Анатоль Івашчанка: Паэтыка Алеся Разанава: між медытацыяй і рацыяй

Трэба падкрэсліць, што гэтае даследаванне не ахоплівае ўсіх накірункаў паэтычнай дзейнасці А. Разанава і не прэтэндуе на вычарпальнасць. Так, па-за яго межамі засталася даволі адметная перакладніцкая дзейнасць паэта, а таксама блізкая да яе праца па адаптаванню старабеларускай літаратурнай спадчыны – твораў К. Тураўскага, Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага, І. Пацея, М. Сматрыцкага, Л. Сапегі і інш. Гэтыя «узнаўленні» ці «ператлумачванні» А. Разанава могуць разглядацца як асобная аўтарская паэтычная форма, скаладаючы новы структурны тып у межах іншых верлібравых і версэйных паэм, але аб’ём і структура працы не дазволілі прааналізаваць іх у неабходнай меры.

Паэзія траціцца, калі творыцца па аналогіі, па традыцыі, па майстэрстве – з матэрыі вядомай, і адраджаецца, калі – з невядомай: па адкрыцці, па невыказнасці, па немагчымасці. Думка абмяжоўвае. Наколькі адкрывае, настолькі абмяжоўвае. Чым больш адкрывае, тым больш абмяжоўвае. Разумнае абмежавана, адкрыццё не-разумнае

Алесь Разанаў [102, c. 198]

Гэтак жа, як немагчыма даследаваць сучасную паэзію без уліку творчых здабыткаў А. Разанава, творчасць самога паэта не можа разглядацца абстрагавана, без разумення гісторыка-культурнага кантэксту, спецыфікі літаратурнай сітуацыі, што існавала ў час сталення паэта і росквіту яго творчых сіл, ідэйна-мастацкіх уплываў і гісторыка-тыпалагічных паралеляў, у рэчышчы якіх гэтая творчасць развівалася. На інтэртэкставым узроўні структурнага аналізу твораў А. Разанава заўважаецца вялікая колькасць тэматычных алюзій, перагукаў як з творамі сучаснікаў, так і папярэднікаў, схаваных ці наўпроставых цытат і г.д.

Цесная повязь разанаўскага верша з традыцыяй беларускага вершаскладання не раз заўважалася рознымі даследчыкамі. Так, у кнізе Алы Кабаковіч «Беларускі свабодны верш» А. Разанаў цалкам слушна разглядаецца як прадаўжальнік традыцыі нацыянальнай філасофскай лірыкі: «Цікавасць Разанава да каардынат чалавечага быцця калі не стала вызначальнай рысай у творчасці паэтаў аднаго з ім пакалення, то, як вядома, была ўласціва філасофскай лірыцы Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, М. Танка, А. Куляшова, М. Стральцова. Незалежна ад таго, на чыю творчасць з названых паэтаў больш за ўсё арыентуецца А. Разанаў, лінія гэта ў беларускай паэзіі ўяўляецца неперарывістай» [50, с. 157]. Тая ж неперарывістасць традыцыі заўважаецца і Ганнай Кісліцынай – аўтаркай першай навуковай манаграфіі пра творчасць паэта «Алесь Разанаў: Праблема мастацкай свядомасці», дзе цэлы раздзел прысвечаны пошуку паралеляў паміж ідэйна-творчымі пошукамі паэта і класічнай літаратурнай традыцыяй [56, с. 18 – 44]. Праз прызму творчасці Вацлава Ластоўскага паспрабаваў зірнуць на паэтыку Разанава Алесь Пашкевіч [86].

Немагчыма зразумець паэта і без кантэксту сусветнай паэзіі ХХ ст., без Гіёма Апалінэра, Поля Элюара, Томаса Стэрнза Эліата, Райнера Марыя Рыльке, творы якіх актыўна выходзілі па-беларуску ў кніжнай серыі «Паэзія народаў свету», а таксама ў перакладніцкім гадавіку «Далягляды» і пакінулі істотны адбітак на станаўленні эстэтычнай сістэмы паэта. Даследванню мастацкіх здабыткаў А. Разанава праз прызму творчасці Эліата і Рыльке прысвечаны артыкулы Евы Лявонавай 69, 70]. Творчасць А. Разанава ў больш шырокім кантэксце сусветнай літаратуры аналізуе Наталля Ламека [61].

Важкі ўнёсак у фармаванне творчага светапогляду А. Разанава зрабіла класічная японская паэзія. Дарэчы, з творамі самага славутага аўтара хайку, «Старога з бананавай хаткі» Мацуа Басё, беларускі чытач пазнаёміўся менавіта праз пераклады А. Разанава [75].

Пры разглядзе вершаў А. Разанава мы будзем канстатаваць уплывы як паэтаў-сучаснікаў (Андрэя Вазнясенскага, Яўгенія Еўтушэнкі, Юрыя Кузняцова, Эдуардаса Межэлайціса), а таксама – класікаў ужо сусветнага маштабу (Барыса Пастарнака, Марыны Цвятаевай), арыентаванасць на якіх праяўляецца калі не ў лексіцы, дык у рытме, мысленні па кантрасце, па асацыяцыі, у своеасаблівым паэтычным тэмпераменце. Увесь гэты магутны пласт паэзіі станецца узорам, ідэалам, пэўнай творчай мадэллю для маладога творцы, а пазней – і ўмелага перакладчыка. Без яго ўліку немагчыма цэласнае разуменне разанаўскага паэтычнага тэксту, паколькі, як сцвярджае адзін з найбольш уплывовых тэарэтыкаў семантычнай паэтыкі Марк Палякоў, «літаратурны твор мусіць быць вывучаны літаральна ва ўсіх сваіх «знешніх» адносінах і ва ўсіх сваіх унутрытэкставых сувязях, то бок усе пазалітаратурныя адносіны, што з’яўляюцца прадметам сацыялогіі літаратуры, псіхалогіі літаратуры і іншых сацыяльнагенетычных ліній, павінны быць вывучаны ў сувязі з унутранымі структурамі твора» [87, с. 28].