Уладзімір Гніламёдаў - Уліс з Прускі

— Якую літаратуру?

— Ну, тую, недазволеную, нелегальную.

— Нелегальну? — Змітрок ад здзіўлення шырока расплюшчыў вочы.

Пра такую літаратуру ні ён, ні Лявонка не чулі, за выключэннем хіба што кніжачкі Францішка Багушэвіча. У хлопцаў параскрываліся раты.

— Добра было б пачытаць, але дзе ж яе возьмеш?

— Не ваша справа!

І тут Анатоль, па-змоўніцку павёўшы вачыма, перайшоў на амаль бязгучны шэпт:

— А на чыё прозвішча выпішам?

Сябрукі пераглянуліся паміж сабой.

— Хай будзе на маё, — адважыўся Лявонка.

— А не баішся?

— Не.

— Сырою печанню цябе ў дзяцінстве кармілі, ці што? — рагатнуў Анатоль.

— Можа, і кармілі.

Вядома было (але праўда гэта ці не — хто яго ведае), што баязлівым дзецям, каб не палохаліся страхаў, давалі есці сырую печань.

— Глядзі ж, не падвядзі, а то тады ўсім крышка! Могуць і выключыць…

Чакаць давялося не так і доўга. Аднойчы, на нейкае свята, калі Лявонка знаходзіўся на занятках, у хату да Нохіма пастукалася незнаёмая дзяўчына.

— Хто тут Лявон Кужаль?

— Есць такі. Кватарант наш, — насцярожыўся Нохім.

— Яму вось перадаюць…

— Пакіньце, ён хутка прыйдзе, — ужо больш ветліва адказаў гаспадар.

Дзяўчына пайшла, пакінуўшы нейкі пакунак.

Вечарам, калі Лявонка вярнуўся з вучылішча, Нохім яшчэ на парозе сустрэў яго незвычайнай весткай:

— А табе падарунак! — Шавец паказаў пальцам на скрутак, загорнуты ў паперу і перавязаны крыж-накрыж шнурком. — Нейкая прыгажуня прынесла і прасіла перадаць.

Лявонка аднёс скрутак у свой пакойчык і з хваляваннем разгарнуў. Там былі тоненькія кніжачкі-брашуры: «Женщина и социализм» Аўгуста Бебеля, «Манифест Коммунистической партии» Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса, «Как освободиться рабочему народу?» Льва Талстога, «Половой вопрос» Аўгуста Фарэля і іншыя. Ніколі не думаў, што гэтых брашурак столькі напісана. Чытаў усю ноч, паабяцаўшы сплаціць гаспадыні за спаленую газу. Пад раніцу са здзіўленнем думаў пра тое, што недзе ёсць іншы свет, іншыя людзі, якія могуць разважаць зусім не так, як прывык ён. У галаве зашкрабліся думкі: «Якое шматаблічнае гэтае жыццё. Чаго толькі ў ім няма! І якая нязгода, барацьба!..» Унутры яго нешта як бы прачнулася, ажыло і завіравала, шукаючы выйсця, каб спалучыцца з усім навакольным жыццём, вялікім і пакуль што невядомым. Назаўтра пра кнігі паведаміў сябрам.

Чыталі ўпотай, каб ніхто не ведаў, бо, зразумела, маглі пакараць, нават выключыць з вучылішча, але цікаўнасць брала сваё. Аўгуст Бебель патрабаваў свабоды для жанчын. Лявонка дзівіўся, як складна і доказна ён выкладаў свае думкі. Не менш здзівіла і тое, што гэты вядомы на ўвесь свет Аўгуст Бебель паходзіў з простых людзей і доўгі час працаваў токарам. Аўгуст Фарэль выступаў за роўнасць правоў жанчын і мужчын. Хлопцы жартавалі над наіўнасцю гэтага аўтара — чалавека, здавалася б, разумнага. «Маніфест» — адно, што яны зразумелі,— заклікаў усіх простых людзей гуртавацца і стаяць заадно. Але найбольш уразіла крытыка рэлігіі Львом Талстым, з кніжачкі якога вынікала, што і самога Бога як быццам бы няма. Вечарамі, з свайго пакойчыка, Лявонка, калі яшчэ не спаў, не раз чуў, як Нохім маліўся, размаўляючы з Богам. Пачынаў ён неяк ціха і стомлена, але памалу, пакрысе гэтая размова набірала сілы, чулася нават спрэчка і нязгода, голас старога шаўца гучаў часам надта настойліва і патрабавальна. Уражанне было такое, што Бог знаходзіцца недзе зусім побач. Каб і не хацеў, то паверыш у яго існаванне. І дома казалі: без Бога не да парога! «Няма Бога?» — ад такой думкі валасы на галаве ўставалі. Дзіўны гэты Леў Талстой: граху не баіцца! Успомніўся раптам Казімір Лышчынскі, які ўкрыўдзіў Бога, і гэта каштавала яму жыцця. А той стары «Катэхізіс» Іасафата? Дзе праўда? Хто мае рацыю?

Што ў Талстога спадабалася, дык гэта думка, што ўсе людзі — браты, толькі забылі пра тое… Хвалявалі і прыцягвалі ўвагу незнаёмыя словы: пол, пралетарыят, капіталізм. Зноў уразіла слова «дэмакрат». Гэта слова ён запомніў яшчэ ў першы прыезд у Камянец, пачуўшы яго ад Нохіма. Тады шавец назваў дэмакратам свайго нечаканага зяця Івана Залатоўскага.

Хлопец сам сябе не пазнаваў, нешта дзіўнае рабілася ў галаве, наплывалі новыя думкі і адчуванні. Ён некалькі дзён хадзіў заклапочаны, а потым падзяліўся сваімі непамыслотамі з Нохімам, бачачы, як той шчыра спраўляе свой шабас. Якраз прыйшла Малка. Пацяплела. Хмарнае неба ўжо нагадвала аб вясне, але местачковыя вуліцы з раніцы яшчэ пакрываліся тонкай ледзяной плёнкай.