Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

Едыгей узняў галаву. «Зноў белахвост, усё той жа. Ужо каторы раз над галавой. Бач, як добра яму, плыве сабе, гуляе».

З дна ямы падаў голас Доўгі Эдыльбай:

— Ну што, Едыке, паглядзі, капаць яшчэ ці даволі?

Едыгей хмура схіліўся над краем ямы.

— Бадай што даволі, толькі ўнізе трохі трэба шырэй узяць.

Ён узяў малую каністру з вадой і, адышоўшы за экскаватар, зрабіў амавенне, як гэта і трэба было перад малітвай. І тады на душы ў яго паспакайнела — няхай не давялося пахаваць Казангапа на Ана-Бейіце, але затое не будзе ганьбы. Цяпер трэба неяк пастарацца вярнуцца на Баранлы-Буранны да цемені. Абяцалі вярнуцца не пазней шасці. А вось палова пятай ужо. І наперадзе яшчэ пахаванне і зваротны шлях. Гадзіны дзве зойме. Памінкі будуць познім вечарам. Але не хаваць жа чалавека абы-як.

І ён пачаў рыхтаваць сябе да апошняга рытуалу. З-за экскаватара Едыгей выйшаў да людзей з урачыстым, самавітым выразам на твары, важна і задуменна разгладжваючы бараду.

— Сын памерлага раба божага Казангапа Сабітжан, стань з левага боку ад мяне, а вы чацвёра прынясіце цела на край магілы, пакладзіце нябожчыка галавой на захад сонца, — сказаў ён урачыстым голасам. І калі ўсё было зроблена, дадаў: — А цяпер станем тварам да свяшчэннай Каабы. Хай будуць вашыя далоні прад вачмі, думайце пра бога, каб словы і думкі вашыя былі пачутыя ім у гэты час.

Ніякага знаку нязгоды не пачуў ён у адказ. І быў тым задаволены, бо маглі б сказаць: кінь, стары, галаву дурыць, ты ж не мула. Час і так падганяе.

Перш чым пачаць правіць звычай, кланяючыся перад тым направа і налева, а потым зямлі і небу — у знак падзякі тварцу за трывалае збудаванне асноў гэтага свету, сярод якіх чалавек пачувае сябе не выпадковым і не сірочым, а нараджаецца і знікае з урачыстай непарушнасцю ўзнікнення і скону дня і ночы, зноў жа ўбачыў Буранны Едыгей каршуна-белахвоста. Той вісеў у небе, ледзь шавелячы крыламі, але так толькі здавалася, бо ён плыў, робячы прызначаныя сабе кругі. Нібы ўзнімаў на тыя кругі і Едыгееву думку.

А ўнізе на краі ямы, што зеўрала пустатой, ляжаў на насілках загорнуты ў белую кашму Казангап. Гаворачы напаўголаса тое, што прызначана на такі час гаварыць усім і кожнаму, сёння, заўтра і наперад аж да скону гэтага свету, аднолькавым чынам і для тых, каму яшчэ толькі суджана нарадзіцца, — гаворачы напаўголаса тое, што было завяшчана прарокамі, Буранны Едыгей разам з тым імкнуўся дапоўніць яго ўласнымі думкамі, што мелі пачатак ва ўласнай душы і ўласным вопыце. Бо недарма жыве, што ні кажы, чалавек на свеце.

«Калі ты і праўда чуеш, о божа, маю малітву, якую паўтаралі дзяды і прадзеды, калі ты чуў іх, дык пачуеш і мяне. Адно другому не будзе перашкаджаць.

Вось мы стаім тут, на Малакумдычапскай строме каля выкапанай Казангапавай магілы — бязлюдным і дзікім месцы, таму што не ўдалося пахаваць нам яго на спадчынных могілках. А каршун у небе глядзіць на нас, калі стаім мы з раскрытымі далонямі і развітваемся з Казангапам. Ты, вялікі, калі ты ёсць, прабач нам і прымі нябожчыка, раба твайго, літасціва, і калі ён таго заслугоўвае, прызнач душы ягонай вечны супакой. Усё, што ад нас залежала, мы пастараліся зрабіць. Астатняе за табой!

А цяпер, калі ўжо я звяртаюся да цябе, паслухай мяне, пакуль я яшчэ жывы і магу мысліць. Людзі толькі і робяць, што просяць цябе — пашкадуй, памажы, не дай у крыўду! Надта многа чакаюць ад цябе з любога выпадку — і важнага, і мізэрнага. Забойца і той жадае ў душы, каб ты абараніў яго. А ты ўсё маўчыш. Цяжка табе, разумею, маленням нашым няма канца. А ты адзін. Я ж нічога не прашу. Я толькі хачу сказаць у такі час, што я думаю.

Скрушліва ў мяне на душы яшчэ і таму, што спадчынны могільнік наш, дзе знайшла супакой Найман-Ана, цяпер нам недаступны. А таму хачу я, каб і мне суджана было ляжаць на гэтым месцы, на Малакумдычапе, дзе ступала нага яе. Няхай будзе так, каб ляжаць мне побач з Казангапам, якога мы хаваем цяпер. І калі праўда, што душа пасля смерці перасяляецца ў нешта, дык навошта мне быць мурашом, хацелася б мне абярнуцца ў каршуна-белахвоста. Каб лятаць, вунь як той над саразекамі, і глядзець не наглядзецца на зямлю сваю. Вось і ўсё.

А наконт запавету свайго я ўсё скажу маладым, што прыбылі сюды разам са мной. Скажу я ім, што наказ свой даю ім — пахаваць мяне тут. Вось толькі не бачу, хто прашэпча малітву нада мной. У бога яны не вераць і малітваў ніякіх не ведаюць. Бо ніхто не ведае і ніколі не ўведае, ці ёсць бог на свеце. Адны кажуць — ёсць, другія кажуць — няма. І калі я звяртаюся да цябе з малітвамі, дык на самай справе я звяртаюся праз цябе да сябе, і дадзена мне ў такі час мысліць, нібы гэта ты мысліў сам, усемагутны. Бо ў гэтым уся справа! А яны, маладыя, пра гэта не думаюць і малітвай пагарджаюць. Але што яны могуць сказаць сабе і другім у вялікі час смерці? Шкада мне іх. Як спасцігнуць яны патаемнасць сваю чалавечую, калі не ведаюць спосабу ўзвысіцца думкаю так, нібы кожны з нас раптам стаў бы богам? Даруй мне гэта знушчэнства. Ніхто з іх богам не стане, але інакш і ты перастанеш існаваць. Калі чалавек не зможа ўявіць сябе хоць патаемна богам, што заступаецца за ўсіх, а значыць, і за яго, чалавека, дык і цябе, божа, не стане… А мне не хацелася б, каб ты панішчыўся бясследна.