Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

Заўважыў каршун і тое, што той чалавек, які нядаўна прыехаў на вярблюдзе, два трактары і рыжы лахматы сабака стаялі цяпер ля калючага дроту знадворку, быццам бы не маглі яго пераадолець… Рыжы сабака раздражняў каршуна сваім гультаяватым выглядам і асабліва тым, што бадзяўся каля людзей, але каршун не стаў якім-небудзь чынам выказваць свае адносіны да рыжага сабакі, і не папускацца ж каршуну да яго… Ён проста кружыў над гэтым месцам, глядзеў, што будзе далей, што збіраецца рабіць гэты рыжы сабака…

Едыгей падняў свой барадаты твар і ўбачыў у небе каршуна. «Белахвосты, вялікі, — падумаў ён. — Эх, быў бы я каршуном, ніхто мяне не затрымаў бы».

У гэты час наперадзе на дарозе паказалася машына. «Едзе! — узрадаваўся Буранны Едыгей. — Ну, дай божа, усё ўладзіцца!» Газік хутка прымчаўся да шлагбаўма і рэзка спыніўся каля дзвярэй паставога памяшкання. Паставы адразу выцягнуўся і аддаў чэсць начальніку па варце лейтэнанту Тансыкбаеву, як толькі той выйшаў з машыны, і пачаў дакладваць:

— Таварыш лейтэнант, дакладваю вам…

Але начальнік каравула спыніў паставога на паўслове і звярнуўся да людзей, якія стаялі каля шлагбаўма.

— Хто тут пабочныя? Хто чакае? Гэта вы? — спытаў ён, звяртаючыся да Бураннага Едыгея.

— Біз бізрой, карагым. Ана-Бейітке желтэй турып калдык. Калай да болса, жардомдзеш, карагым [8] Мы, гэта мы, сынок. Не прапускаюць нас на могільнік. Зрабі што-небудзь, дапамажы нам, сынок. , — сказаў Едыгей, стараючыся павярнуцца так, каб малады афіцэр убачыў на грудзях яго ўзнагароды.

На лейтэнанта Тансыкбаева гэта не зрабіла ніякага ўражання, ён толькі кашлянуў і, калі стары Едыгей намерыўся зноў загаварыць з ім, холадна перапыніў яго:

— Таварыш, звяртайцеся да мяне на расейскай мове. Я асоба пры выкананні службовых абавязкаў, — растлумачыў ён, хмурачы чорныя бровы над раскосымі вачамі.

Буранны Едыгей вельмі збянтэжыўся:

— Э-э, прабач, прабач. Калі не так, то прабач. — І, ужо зусім разгубіўшыся, змоўк, забыўшыся нават пра тое, што ён яшчэ меў сказаць.

— Таварыш лейтэнант, дазвольце мне далажыць нашу просьбу, — ідучы на дапамогу старому, звярнуўся да афіцэра Доўгі Эдыльбай.

— Расказвайце, толькі карацей, — папярэдзіў начальнік каравула.

— Адну хвіліначку. Няхай прысутнічае пры гэтым сын памершага. — Доўгі Эдыльбай павярнуўся ў бок Сабітжана. — Сабітжан, гэй, Сабітжан, падыдзі сюды!

Але той толькі адмахнуўся:

— Дамаўляйцеся самі.

Доўгаму Эдыльбаю давялося пачырванець.

— Прабачце, таварыш лейтэнант, ён пакрыўдзіўся, што так атрымалася. Гэта сын памершага, нашага старога Казангапа. І тут яшчэ зяць яго, вунь ён, у прычэпу.

Зяць, падумаўшы, што яго завуць, пачаў злазіць з прычэпа.

— Гэтыя дэталі мяне не цікавяць. Гаварыце па сутнасці, — прапанаваў лейтэнант.

— Добра.

Доўгі Эдыльбай пачаў дакладваць — хто яны і адкуль, з якой мэтай і чаму з'явіліся тут. І пакуль ён гаварыў, Едыгей сачыў за тварам лейтэнанта Тансыкбаева, усё больш разумеючы, што нічога добрага з гэтага не выйдзе. Той і стаяў на той бок шлагбаўма толькі для таго, каб безуважна слухаць скаргу пабочных асоб. Едыгей гэтак усё зразумеў. І ўсё тое, што было звязана са смерцю Казангапа, усё тое, што ён зрабіў, каб пераканаць сваіх у перавагах пахавання на могільніку Ана-Бейіт, усе яго спадзяванні, усё тое, у чым ён бачыў сваю сувязь з саразекскай даўніной — усё гэта ўміг зрабілася марнасцю, нічым, усё гэта здалося дарэмным, нікчэмным перад асобай Тансыкбаева. Едыгей стаяў зняважаны ў сваіх лепшых пачуццях. Смешна і крыўдна было яму за баязлівага Сабітжана, які яшчэ толькі ўчора плявузгаў пра багоў, пра людзей, якімі кіруюць па радыё, а цяпер во, нават не пажадаў падысці! Смешна і крыўдна было яму за недарэчна прыбранага ў дывановую покрыўку Бураннага Каранара — нашто і каму гэта трэба было цяпер? Гэты лейтэнант Тансыкбаеў, які нават не пажадаў гаварыць на роднай мове, — няўжо ён мог ацаніць убранне Каранара? Смешна і крыўдна было Едыгею за няшчаснага Казангапавага зяця-алкаголіка, які праехаў далёкі шлях у дрогкім прычэпу, каб быць побач з целам памершага, а цяпер падышоў во і стаяў побач, спадзеючыся, што іх яшчэ прапусцяць на могільнік. Нават за сабаку свайго, за рыжага Жалбарса, смешна і крыўдна было Бураннаму Едыгею — навошта ўвязаўся ён за імі па сваёй добрай волі і чаго цярпліва чакае? Навошта гэта ўсё яму, сабаку? А можа, ён і адчуваў, што кепска будзе яго гаспадару, таму і ўвязаўся за імі, каб быць у такі час побач? У кабінах сядзелі маладыя хлопцы-трактарысты Калібек і Жумагалі — што яны цяпер падумаюць пасля ўсяго гэтага?