Уладзімір Караткевіч - Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)

Кожны думаў аб гэтай лекцыі па-свойму. Думаў і тады, калі Кальцоў пайшоў і пачалася лекцыя Горавай. Андрэй нават не памятаў, у сувязі з чым яна перадала змест апавядання нейкага заходняга пісьменніка… Было гэта нешта накшталт гогалеўскай "Шынелі": жыў сабе ў гарадку стары, які ні ад каго не атрымліваў лістоў. Ну і гэтак далей. Шкада было гэтага старога — слёзна.

I тут аўдыторыя завіравала. Першым ускочыў востры Харунжы і пачаў раўці дубовым голасам:

— Трагедыя можа быць толькі з духоўна вялікім чалавекам!

— У акакіяў акакіявічаў гэта горш, — кінуў Андрэй. — Вялікі і сам за сябе пастаіць.

— Пастаяў, па-твойму, Грышка Мелехаў? З гарачкі ўсе несправядлівасць чынілі. А на яе адказвалі таксама несправядлівасцю. Вось і Грышка… Скруціў галаву — вось і ўсё.

Андрэй быў яшчэ спакойны. Толькі ўзбуджанне нарастала недзе ў душы:

— Пабілі, бо ведаў: барацьбу трэба весці па-джэнтльменску, а не хапацца за ўсялякае слабае месца, як хтосьці там — заўважце, не д'ябал, — у "Гаўрыліядзе"… А час быў не той. Кожны, хто не змог быць ні белым, ні чырвоным, быў біты з абодвух бакоў… "Ах, ты майго дарагога госця — на і твайму". — "Дык ты майго найдаражэйшага госця — хай і твайму перападзе". Былі, вядома, і дробныя, тыя хаваліся ад тых і ад другіх. А гэты быў сіла… I час паказаў, што праўда на яго баку… Людзі падумалі, дый сказалі Мішку Кашавому: "Хопіць, Міша. Парубаў, і хопіць. Гэта табе не капуста, а людэі. Ты вунь вінаватых пацяпаў — узяўся за добрых, бо разумеў: пакінеш цяпаць — будзеш непатрэбным. Таму ты, Міша, і прыдумаў тэорыю аб абвастрэнні класавай барацьбы. Дык вось, ідзі ты, Міша, разам са сваёй тэорыяй на пенсію, а мы пачнём крыху думаць, хто цябе хваліў, каму час клубніку разводзіць. Што ты там нахамутаў…"

Харунжы ўспыліў:

— Сам супярэчыш сабе. Пры патуранні тваіх маленькіх вырастаюць гітлеры!

— Яны вырастаюць патураннем дужа сквапных i багатых. I ўцiскаюць малых, Толя.

Толька развёў дрыжачымі рукамі:

— Ну, а каб ты пры Гітлеру жыў? Галовы сякуць вакол, а ты стогнеш аб адзінках, што не атрымліваюць лістоў. Так?

— Не трэба, Толя, — усё яшчэ спакойна сказаў Андрэй. — Я б не стагнаў, я б сам, першы, страціў галаву. Я таксама не з дробных і ведаю, што права здзекавацца з гонару і сумлення чалавека ні ў каго няма. I калі пачынаюць рабіць такое — чалавек, грамадства мае права ўзяцца за зброю і паўстаць супраць гэтага…

Ён памаўчаў.

— Але ты забываеш, што гітлеры сякуць галовы адзінкам, а астатніх прыдушваюць жахам і пагардай. I мне, чалавеку не зусім дробнаму, шкада тых, хто не можа заступіцца за сябе. Я шкадую і тых і другіх. Усе людзі.

— Нявартыя такія людзі шкадавання! — страсна кінуў Толька. — Страшна ім, баяцца яны зброі — ну і д'ябал з імі!

— Навучацца з часам, — сказаў Андрэй. — А ты, Толька, накшталт Авакума. Ніякай памяркоўнасці. Дай табе волю — ты б сам усіх нязгодных у Пустазерск загнаў і спаліў… I ўсё ж я люблю і цябе, Толька… Ты непадкупны. I ты з часам зразумееш.

Харунжы стаяў увесь чырвоны і гнеўны:

— Шкадава-аць, — і раптам выплюнуў: — Ідыёт ты! Князь Мышкін!

Аўдыторыя абурана загудзела. Тыя гады былі ўрадлівыя на нервовых людзей, ніхто асабліва й не здзіўляўся. Палоны, войньі, блакады, лагеры, пажары — усё гэта капілася ў сэрцах і нервах людзей, каб часам выбухнуць.

— Дзякуй, Толенька, — з'едліва сказаў Андрэй. — Дзякуй, родны.

Яго пачалі ўмаўляць, каб ён не крыўдзіўся.

— Крыўдаваць на ўсіх людзей — лепей ужо з каменем на шыі ў вір, — сказаў ён.

I толькі тут ён, забыўшыся на ўсё ў запале спрэчкі, успомніў пра Ірыну і зірнуў на яе. Яе вочы, звернутыя на яго, ззялі нейкім асаблівым, цёплым агнём. Потым яна апусціла павекі.

— Вы не зразумелі яго, Толя, — сказала яна. — Ён укладваў у слова «шкадаваць» зусім другі сэнс. Вы ж ведаеце, слова "любіць" трапіла ў літаратуру памылкова. У кандовых вёсках і дагэтуль "любіць" азначае "любіць па гумнах". А калі чалавек з такой вёскі вельмі кахае жанчыну, ён яе «шкадуе». I чалавека таксама «шкадуе». Нічога ганебнага для жанчыны і чалавека тут няма… Напэўна, і на Беларусі так.

— Так, — сказаў Андрэй.

I тут Толька, быццам атрымаўшы падмацаванне ад адной назвы «Беларусь», зноў рынуў у казацкую атаку:

— Гуманіст! Маленькія людзі! Шынялі! Сорам стагнаць аб шынялях. Ты пра сваю Беларусь успомні! Два мільёны дзвесце тысяч з нечым людзей загінула.

I тут Андрэй упершыню ўзвысіў голас. Крыўда агнём разлілася па шчоках:

— Так. Бухгалтэрыя досыць дакладная. Два мільёны і дзвесце тысяч з нечым. I тое "з нечым" — гэта, прыблізна, насельніцтва майго горада. I сярод гэтых мільёнаў не ўсе былі вялікімі людзьмі. Былі і маленькія, што навучыліся. Быў сярод іх і мой брат. Ён не пісаў апавяданняў, як ты. Ён ніколі не думаў пра палітыку. Пра шынель ён, праўда, таксама не думаў. Але я памятаю, як ён збіраў на матацыкл. Шынель — даведзены да абсурду сімвал… Брат мой збіраў на матацыкл… Нічога больш. Потым, пэўна, узбіўся б і на машыну. Ён любіў. машыны. Цяпер ён ляжыць недзе там… Ён, ці бачыш, гнаў праз зону абстрэлу машыну з цяжка параненымі. Многія з іх выжылі. А ў кабіне знайшлі дзесяць прабоін… I жонка ў яго была недалёкая жанчына: праца, ды кіно, ды зрэдку госці. Прыгонных, як у прадзедаў, у нас не вялося. Заводаў — таксама. I вось гэтай жанчыне соллю пасыпалі ў гестапа раны на спіне. Той соллю, што яна несла партызанам у лес. Яна толькі і здатная была, што насіць соль, бо яна да смерці баялася стрэлаў… Там яна маўчала… Яна вельмі баялася стрэлаў і вельмі любіла кіно…