Элиза Ожешко - Выбраныя творы

- Пабойся, пане, Бога! - усклікнуў ён. - Гэта ж дзікія прэтэнзіі! Той луг і тая зямля спрадвеку належалі Дзельскаму! Я ж тут нарадзіўся, пане... ведаю...

Капроўскі пасур'ёзнеў і, паклаўшы на талерку відэлец і нож, засунуў рукі ў кішэні.

- Хм! - сказаў ён, - калі не выйграюць, дык прайграюць...

Засмяяўся і, нахіліўшыся да Бахрэвіча, утаропіўшы ў ягоны твар свае праніклівыя вочы, прамовіў раўнадушна:

- Калі б, дарагі пане, мы вялі толькі тыя працэсы, што можам выйграць, мы б з голаду паўміралі...

Нейкая своеасаблівая крывая ўсмешка, што прыадкрыла счарнелыя зубы, надала ягонаму твару цынічны выгляд спрытнюгі. У сямейным гурце, пад уплывам сытнай вячэры, а таксама, можа, і свежага тварыка Карольці, што сядзела насупраць, адчуў ён патрэбу выгаварыцца і адначасова трошкі пахваліцца сваімі ўмельствамі і сваімі ведамі. Не губляючы сур'ёзнасці, што сышла на яго разам з першай згадкай пра інтарэсы, ажывіўся і пачаў апавядаць не пра сябе, праўда, але пра некаторых сваіх калегаў, што на гэтым шляху мелі надзвычай удалыя вынікі. Былі гэта справы розныя і дзіўныя. Адзін уцягнуў засцянковага шляхціча ў працэс з суседам за кавалак зямлі, што меў вартасць сто рублёў, і выцягнуўшы з яго на працягу некалькіх гадоў у дзесяць разоў большую суму, прайграў працэс, і яшчэ, спаганяючы свой ганарар, выставіў на публічны продаж карову і каня кліента. Другі ж знайшоў удаву небагатага землеўладальніка, і праз колькі гадоў рэгулявання розных яе спраў выставіў на продаж за бясцэнак яе невялічкі, але сімпатычны фальварак і сам патаемна яго набыў, так што баба, не паспеўшы нават агледзецца, вылецела з чатырма дзецьмі на гарадскі брук.

Бахрэвіч ляпнуў сябе па калене і, гучна засмяяўшыся, усклікнуў:

- Але ж, бестыя, спрытны! І зараз уласны фальварак мае! Хо, хо! Чаму ж гэта чалавек не нарадзіўся з такім спрытам!

Капроўскі расказваў далей. З-за адсутнасці таго няшчаснага пантаку Бахрэвіч усё наліваў яму ў кілішак дасканалую вішнёўку хатняга вырабу. Павінна была быць яна добрай, бо госць з выглядам знаўцы і аматара цмокаў языком і выпіваў кілішак за кілішкам, апавяданне сваё перапыняючы пахваламі:

- Добрая! Сапраўды добрая! Дасканалая!

Ён ужо добра разагрэўся, размахваў рукамі альбо, сунуўшы іх у кішэні, калыхаўся разам з крэслам, на якім сядзеў, узад і ўперад. Блакітныя шкельцы ў залатой аправе зваліліся з ягонага носа і, гайдаючыся на шнурку, пазвоньвалі аб ланцуг гадзінніка. Вочы яго без шкельцаў аказаліся быстрымі і шэрымі, і нібы ўвесь час чымсьці занепакоенымі. Цяпер блішчалі яны з-за прадмета гаворкі. Шчыра кажучы, быў гэта доўгі маналог, у якім штохвіліны мільгалі большыя і меншыя лічбы ад розных выйграных і прайграных працэсаў. Штохвіліны паўтараліся ў ім і такія словы, як палата, міравыя суды, справы, артыкулы закону, указы сенату і г.д. Нехта з калегаў купіў ужо сабе ў Ангродзе сімпатычную камянічку, нехта нядаўна ажаніўся і абставіў сваю кватэру, як князь, а хтосьці ўжо мае, напэўна, зараз трыццаць тысяч рублёў чыстымі, як бобу. Апошні выстаўляў на аўкцыён маёнткі і браў значныя сумы за адмову ад гандлявання, ён валодаў майстэрствам знаходзіць, калі трэба, усялякіх фальшывых сведкаў, і ўрэшце ад сялянаў нейкай багатай вёскі атрымаў такія паўнамоцтвы, што да гэтага часу ўсё яшчэ тую малочную карову доіць і доіць...

- Вось спрытная шэльма! - усклікнуў зноў Бахрэвіч. - Чаго гэта чалавек з такім спрытам не нарадзіўся!

- Не для пса каўбаса! - з пагардай зірнуўшы на мужа, буркнула Бахрэвічыха.

І слухалі далей. Ад спосабу здабывання грошай прамоўца перайшоў да спосабу іх ужывання. Ён некалькі разоў наведаў вялікія гарады: быў у Варшаве і Пецярбургу, расказваў дзівосы аб тым, як жывуць людзі на свеце: ядуць, п'юць, забаўляюцца. Цэлымі начамі гуляюць у карты, шампанскае ліецца ракой, а якія жанчыны! Ці бачыў Капроўскі ў вялікіх гарадах нешта большае, чым карты, шампанскае, жанчыны? Невядома. Але з выразу пажадлівасці і суму, што адбіўся на ягоным твары, можна было здагадацца, што і гэтыя тры складнікі раскошнага жыцця ён бачыў толькі здалёк, не могучы не толькі спажыць, але нават даткнуцца да іх. Ён глыбока ўздыхнуў.

- Дальбог, - сказаў, - жыццё без грошай такое глупства, што...

Махнуў рукой. Не хапіла яму слоў на заканчэнне меланхалічнай тырады.

Бахрэвіч уздыхнуў таксама.

- Ат! - сказаў, - некаторым людзям Пан Бог дае такі спрыт, што з нічога багацеямі робяцца.

- Спрыт спрытам, - абазваўся Капроўскі, - але і выпадак не апошняя справа. Адным грошы самі ідуць у рукі, іншыя ж, і шукаючы, не знаходзяць. На ўсё трэба шчасце.