Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Болгар һәм туган як, туган ил, Патшакала, Бөек Византия. Сагына иде Агасике туган илен, үзе киткәндә биш яшьтә калган улын да, инде кияүгә чыгардай кызын да. Улын базилевс сарай мәктәбендә укытырга ышандырган иде, сүзендә тордымы икән?.. Укыйлардыр, шәт, сүзендә торгандыр базилевс.

Грек Агасике кисәк кенә кояшка карап чукынып алды. Моның белән ул болгарларның Тәңресенә дә, үз Алласына да иман итте. «Әйдә, нинди генә йолага табынмасын, ул барыбер адәм баласы, ди әнә философ. Ике Алланың саклавы бер Алла саклавы булмас», – дип, янә чукынып алды.

Болгарга килгәч, олуг хан аны үз янына дәштерде. Агасике килгәч, ул аның алдына табак белән җиләк-җимеш, эчемлек китертте, үзе үк алтын чокырларга койды. Агасикенең коты алынды, Кубрат хан аның Болгарга нинди максат белән килүен белә икән бит! Хәзер олуг хан аңардан сорау алыр, аннары җәлладыннан башын чаптырыр. Болгарлар шымчылар белән аз сөйләшәләр, шымчыларны гына түгел, хәтта ирләренә хыянәт иткән хатыннарына кадәр ике аягын ике агачка бәйләп, чатын чатка аералар. Шундый хәлне күрде дә, Болгарга төшә-төшүгә, Агасике ике-өч көн рәтләп йоклый алмады. Менә сиңа Болгар белән Рум арасындагы аерма: базилевс фахишә хатыннар өчен өйләр салдыра, Кубрат хан исә фахишә хатыннарны йә ике агачка бәйләтә, йә ат койрыгына тактыра, базилевска һаман аз, Патшакала түрәләренең, сарай тирәсендә чуалган куштаннарның күңелен ачу өчен Һиндстаннан, Сасанидлардан, Харәземнан, тагын әллә кайлардан уенчылар китерттерә. Аларны бушлай киендерә, ашата-эчертә, ә тегеләре үз чиратларында сарай түрәләренең һәм кала куштаннарының күңелләрен күрәләр, кайчак олы ук урында утырган түрәләрне аздыралар, үзләре белән ятакларына алып китәләр, җайлап-көйләп бар булган акчаларын алалар, ә кайчак ул түрәләрнең затлы киемнәрен дә урлыйлар иде. Бай кеше өенә кайта да янчыгын янә акча белән тутыра, уенчы хатын алып киткән киемнәрдән дә затлырак киемнәр кия. Төптимерче кебек ярлы-ябага, үз көнен үзе күргән кеше нишләргә тиеш? Ул, бахыр, чарасыздан базилевска баш иеп килә, ярдәм итүен сорый. Аларның күбесен базилевс сарациннар белән сугышка җибәрә, кайберләрен, әйтик, Агасике кебекләрне, махсус бурычлар йөкләп, варварлар арасына озата. Агасикене дә мохтаҗлык китерде базилевска. Һәм император аның хәленә керде – Фанәгүргә җибәрде. Соңгы вакытта уенчылар Патшакаланы баса башладылар кебек тоелды Агасикегә. Ярый әле китеп котылды. Мескен уенчыларның да хәленә керергә була иде, теге йә бу уенчы куштаннарга ошамый башладымы, аны шундук базилевстан кудыралар, шау-шу куптаралар. Хак, базилевсның куштаннарга каршы киләсе килми, уенчыны куа. Ә теге мескен кайчандыр үзе кебек үк куылган иптәшләрен эзләп каладан калага йөри-йөри дә кеше күңелен ачарга дучар ителә. Эшләргә бөтенләй өйрәнмәгән уенчыга яшәү өчен башка чара калмый. Уенчы азгын хатыннар янына Агасике дә баргалады. Даны калага таралган тимерче булса да, җилгә ташлый торгач, акчасы җитми башлады. Шунда Агасике базилевска мөрәҗәгать итте. Имеш, ул менә дигән тимерче, әмма яшәүнең очын очка ялгый алмый газап чигә. Император аңа ярдәм итәргә булды. Ләкин бер шарт белән: тимерче әүвәл өч-дүрт ел варварлар иленә чыгып керергә, алар турында мәгълүматлар җыеп алып кайтырга тиеш булачак. Ике арада җитди сөйләшү булды. Ахыр Агасике император тәкъдименә риза булды.

Анысы бер хәл, мондый нәрсә Агасике башыннан гына узмаган, меңләгән грек чит-ят җирләрдә базилевс шымчысы булып йөри. Болгарга килеп төшүгә, аны Кубрат хан чакырып алды һәм, Агасикенең котын алып: «Грек утының серен беләсеңме, тимерче? – дип сорады, аннары, бик озак көтеп тә җавап ала алмагач: – Ярый, яшә, алачык ач, төптимерче бул», – диде. Кубрат ханның авызыннан «грек утының серен беләсеңме, белмисеңме?» дип ишеткәч, Агасике тәмам телсез калган иде. Ул утның серен греклар җиде йөз елга якын үзләрендә саклыйлар. Моны эшләргә түгел, белергә маташкан бик күпләрнең башлары, чабылып, диңгезгә очты, хәтта, еретиклыкта гаепләнеп, утта яндырылганнары да булды. Агасике хан алдына тезләнде, баш орды: «Ул утның серен белмим, – диде. – Мин бары тик тимерче, грек утын тимерчеләр ясамый», – диде. Кубрат хан әллә ышанды аңа, әллә юк, әмма яңадан Агасикедән грек уты турында сорамады.

Агасике күккә карады.

Бу кояш шулхәтле кыздыра ки, беркая яшеренер чама юк. Урманга керергә ярамый, угорларның ташланулары бар, болгарлар урманда бөтенләй орыша белмиләр. Аттан төште— орышчы түгел болгар алыбы. Болгарларның өстендәге яшел сырмаларга, эссе булмасын өчен, тишекләрясалган. Болгар иләгән күн җиңел, йомшак, нәфис булыр. Тирене болгарлардан да оста иләүче юк. Агасике өстендә исә атлас күлмәк, күлмәк өстеннән грек күненнән тегелгән сырма – хәтта тик торганда тирләтә. «Кая да булса күләгәгә күчәргә инде әллә?..» Агасике белән бер болгар да сөйләшми, ә янында яткан кол белән төптимерченең сөйләшәсе килми иде.