Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

– Баһадир, шаман алып түгел, ул бары тик төз агач янәшәсендә утырган кәкре агач кына. Кояш та аңа бик аз тия, җим-су да. Шаман ул – ханнар күләгәсе, баһадир. Мәгәр агач күләгәсез булмаган кебек, хан да шамансыз яши алмый.

Алар янына албагаучы алып чаптырып килде:

– Баһадир, кичүгә җиттек.

– Баһадир, минем бу төрки маҗарларга күренәсем килми. Калдыр мине Болгар җирендә, миңа күп яшисе калмады инде.

– Юлдашың Тәңре булсын, шаман. Син теләсәң кая китә аласың.

– Инде киңәшем тыңла, баһадир. Төрки маҗарларның илбашлары гаять холыксыз нәрсә. Кубрат ханга хөрмәте зур булса да, колач җәеп каршы алмас. Алтын-көмеш савыт-саба ярата. Бүләк кызганма. Угор кенәзе олыгаеп килә. Төрки маҗарлары белән Кубрат хан килешә алды, ә менә угорлар белән орышты. Кенәз баш иде, әмма орышны онытып бетергәне юктыр. Сак бул угорлардан. Ак юл сиңа, баһадир. Юлдашың Тәңре булсын!

Шаман шулай диде дә атын чаптырып китеп барды. Шундук баһадир янына алостаз Дәян килеп җитте.

– Баһадир, ник җибәрдең шаманны?

– Игелекле шаман, китә бирсен.

– Ышанып җитмим мин аңа, баһадир.

– Шаман орышчы алып түгел, бары тик аның күләгәсе, алостаз Дәян.

– Кайчак күләгә дә шактый яман эшләр кылып ташлый, баһадир. Ярый, олага бирсен. Мине шаманнан битәр Агасике кызыксындыра… Әйдә, баһадир, алыплар елганы кичтеләр инде. Аръяктан кардәш маҗарлар җәйләве башлана.

– Алостаз Дәян, маҗар юлбашына ни бүләк итәбез?

– Хан биргән көмеш табакны, баһадир, – диде Дәян, кичүне чыгуга, атын албагаучы алыплар янына чаптырды.

Кичүне чыгып күп тә үтмәделәр, еракта маҗар җайдаклары күренде.

Баһадир атын чаптырып алга чыкты, аны алостаз Дәян куып җитте.

– Инде нишлибез, алостаз Дәян? Албагаучылар җибәрәбезме, үзебез генә барабызмы?

– Маҗарлар илбашы Кубрат хан белән солыхта, үзе килеп Кубрат ханга баш орды. Үзебез барыйк, баһадир, шиккә калдырмыйк.

Баһадир күккә карап алды. Баш түбәсендә генә ак болытлар йөзә, болытлар арасыннан кояш бер чыга, бер кереп кача. Баһадир төптимерче Агасике ягына күз төшереп алды. Төптимерче дә ни сәбәпледер болытларга карап тора иде.

Төптимерче Агасике әрәмә буендагы маҗар җайдакларын беренче булып күрде. Ул һәрбер елганы, һәрбер халык яшәгән төбәкне куенындагы картага төшереп бара иде. Яшь бозау тиресе элпә калынлык итеп кенә иләнгән, кечкенә булса да, бөтен илләрне үз эченә ала иде. Маҗар алыпларының башларында җәйпәгрәк очлым, атлары карсак, елгыр күренә. Орышырга ниятләре юк кебек. Агасике биредә яшәгән һәр халыкны исендә нык калдырырга тиеш. Илгә кайту белән, базилевс барысын да сорашыр. Димәк, Итил елгасының аръягында төрки маҗарлар яши. Бу якта яшәгән барлык халыклар турында мәгълүматлар җыярга тиеш ул. Базилевс аңа шул бурычны йөкләде. Варварлар яшәгән һәр ил турында базилевста мәгълүматлар булырга тиеш. Төптимерче ярты юлны үтте инде. Кубрат хан ышанычына керде, баһадиры белән Итилнең югары җәйләүләренә килде. Базилевс шымчысы өчен аз түгел иде бу. Бирегә алар Өске Кирмән аша килделәр, аннан угорларга барырга исәпләре бугай, көтригурлар аша кайтырлар. Антларга кермиләр булып чыга. Бирегә яу килергә ниятләгәндә, базилевс, әлбәттә, су юлын сайлар. Корабларга грек утын куяр да…

Болгар алае маҗар алыпларына җитәр-җитмәс тукталды.

– Мин монда аларның илбашларын күрмим, алостаз, – диде баһадир.

– Әнә ул, җәяүләп килә. Син дә, баһадир, атыңнан төш, җәяүләп каршы кит. Калканың, коралларың калдыр, хан каршына хан корал тотып бармый.

Баһадир аттан төште, уң кулы Ташбулатка калканын, коралларын салып бирде дә әкрен генә болгарларга таба килүче маҗар илбашына таба атлады. Маҗар илбашы баһадир белән кул сузып күреште, баш иде, баһадир да аның хәрәкәтләрен кабатлады.

– Кубрат ханның мәргән баһадиры Илбарыс!

– Олуг илбашы, мин сине күрүгә бик шатмын. Болыннарыгызда үлән мул булсын, малларыгыз көр булсын, ир балаларыгыздан игелек китмәсен.

Илбашы бөтен йөзен тутырып елмайды, баһадирны үз алыпларына таба алып китте. Шунда гына күрде баһадир, әрәмә артында болгарлардан өч-дүрт мәртәбә зур алай тора иде.

– Баһадир, ни өчен җәйләвемә килдең дип сорамыйм. Кунагым бул. Йомышың соңыннан әйтерсең. Аз-маз ишетеп беләм, җиткерделәр, Чалбай ханны җиңеп, Өске Кирмәнне кайтаргансыз икән. Мангыш тархан әйбәт кеше иде. Исегез китмәсен, баһадир, кирмәндә минем дә кешеләрем бар иде. Чалбай хан эзләгәнен тапкан. Минем түбән җәйләүдән ике йөздән артык кызларым җыеп, әсир итеп алып киткән. Җирсез, илсез угры ханга башкача үлем кызганыч булыр иде. Алаең дәш, баһадир, кунак итмичә җибәрмим. Кайткач, Кубрат ханга әйт: маҗарлар сәүдәгәрләрен Өске Кирмәнгә җибәрә калдылар, диген.