Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Маҗарларда кунып, өч көн юл баргач кына, угорлар җиренә җиттеләр. Угорлар җәйләүләренә җиткәч, алостаз Дәян:

– Баһадир, угор кенәзе заманында Кубрат хан тарафыннан рәнҗетелде. Кичкә каршы җәйләүләренә бармыйк. Моннан ерак түгел төп ыстаннары булырга тиеш. Аларның безне сагалап торулары бар.

– Алостаз Дәян, кунарга урын эзлә, туктыйбыз. Атлар да ял итәр.

– Баһадир, бер киңәшем бар. Җибәрик алдан грек Агасикене? Угор кенәзе корал ясаучыларга тими, «корал ясаучылар изгеләр» дип йөри.

– Угорлар аюга табыналар, баһадир, – диде Ташбулат. – Атка табынучылары да бар. Шуның өчен аларда кыргый атлар күп була.

– Ташбулат, боер, төнгә тукталабыз.

Кич белән ашап-эчкәч, тирә-якка каравыл куйдылар. Ташбулат шаманнан кураен алып калган икән, курай уйнап җибәрде. Берничә алып җыр башлап җибәрде.

Туктаулары кечкенә инеш буенда иде. Инеш буйлап бераз барсаң, урман башлана. Ташбулатның сүзләре чынга аша бугай, урман буенда җиделәп ат күренде. Атларны күрүгә, Ташбулат, кураен ташлап, сикереп үк торды.

– Кыргый атлар, баһадир! Тотыйм берсен. Арканым да үзем белән, баһадир!..

– Ярамас, Ташбулат. Атка табынучылар да бар, дидең бит.

– Төп ыстандагылар аюга табыналар, баһадир. Атка табынучылары төньяктарак яшиләр. Атны алар башта суялар, тиресен тунап итен ашыйлар, аннары тире эченә үлән йолкып тутыралар, аннары шул атка атланып чыгалар. Янәсе, шулай оҗмахка керәләр. Аннары ул атка ут салалар, әче бал эчәләр дә бии-бии күңел ачалар. Төньяк угорларның колга башында ат башы күрдеңме, димәк, алар атка табыналар, аю башы күрдеңме – аюга. Баһадир, тотыйм бер атларын. Бергәләп өйрәтербез, күңелле булыр.

– Килешерме соң, Ташбулат? Иоанн Фасиан «бер генә халыкның да йоласын мыскыл итәргә ярамый» ди.

– Алыплары җәяү орыша, болын тулы кыргый атлар йөри. Нинди йола булсын ди ул. Бер ат кына тотам, баһадир!

– Барсын, – диде Агасике, алар янына килеп. – Тотсын. Тота алса. Ат куян түгел.

Ташбулат мәргән артыннан барысы да карап калды. Урман буендагы атлар күздән язганнар иде инде. Соңгы мәлдә генә уң кулы Ташбулатны җибәрүенә үкенеп куйды баһадир. Менә караңгы төште, күктә йолдызлар җемелди башлады. Ташбулат кайтмады да кайтмады. Баһадир бик озак йоклый алмый ятты.

Ул таң алдыннан уянып китте. Дәртләнеп кошлар сайрый, утлауда йөргән атлар пошкырып куя, каравыл алыплар бер-берсенә тавыш биргәләп торалар. Күп тә үтми, таң нурлары чыңлый-чыңлый күккә үрелде. Яктыра башлады. Үлән-чәчкә кыякларына төшкән чык тамчыларына тиеп киткән нурлардан җиз кыңгыраулар зеңләп тора шикелле иде. Тиздән кояш чыгар, көн туар, үләннәрдәге дым кибәр һәм бертуктаусыз зеңләп торган чык тамчылары юкка чыгар.

Баһадир торып утырды, тирә-ягына күз ташлады. Грек Агасике үзе белән алган кол янында йоклый. Кол алып иясе яныннан бер генә минутка да китми. Ташбулат юк, кайтмады, тота алмадымы атны, әллә тотып ерак киттеме… Болгар алыплары кайсы баш астына ияр, кайсы ат япмасы куеп яткан, кайсы үлән йолыккан да печән исен иснәп исергән – саташып куялар, төшләрендә кычкырып җибәрәләр. Алостаз Дәян да йокламый икән, баһадир янына килде.

– Ташбулатны җибәрмәскә иде, баһадир. Агасике кушты дип. Ул грекка мин ышанмыйм. Ташбулат үзе баштаАгасикене җибәрергә кушкан иде, ә ул, хәйләкәр төлкегрек, күрәсеңме, эшне ничек борып җибәрде. Беләсеңме кичә нәрсә диде ул миңа? Мәргән Ташбулатның угорлар шымчысы булып куюы бар, ди. Чөнки мәргән бар нәрсәдән дә хәбәрдар иде, ди.

– Булмас, алостаз, булмас!

– Ярты төмәннән дә аз алай белән яу чапмыйлар, баһадир. Угорлар безне «эһ» дигәнче турап бетерәчәкләр. Кубрат ханны оныта алмыйлардыр әле. Угорлар белән Сура елгасы тулган иде бит…

– Без аларга орышырга түгел, изге ният белән килдек, алостаз. Кубрат ханны мәҗбүр иткәннәрдер… Тәңре болгарны ташламас, алостаз.

– Тәңре – күктә, без – угорлар җирендә, баһадир. Уң кулың Ташбулатны көтмә, баһадир. Угор урманда мәче кебек орыша. Әйе, аны әсир иткәннәр. Алар әле дә бездән ерак түгелләр, сагалыйлар…

Баһадир кояшка карады, көнне каршы алды, Тәңредән игелекле көн теләде. Юындылар, ашадылар да юлга җыена башладылар.

– Баһадир, кузгалырга ярамас. Мин елга башында угор алыплары күрдем. Сөңге башларында ат койрыгы.

– Багучылар җибәрикме? Кем бара?

– Мин, баһадир, – диде Дәян. – Мин барам. Үзем белән ун алып ияртәм.

– Ал, иярт. Без сезне биредә көтәрбез. Алыплар, атларыгызны тышауламагыз. Ял итегез.

Алостаз Дәян ун алып белән ыстан яклап китеп барды. Менә алар да күздән яздылар. Мәргәннәрнең эчләре поша башлады. Арадан берәүсе: