Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Яр буена туктагач булды бу хәл. Елганың текә яр читендә, берсеннән-берсе ике адым ара калдырып, өч әйбер куелган иде: ипи, кылыч, туфрак өеме. Күрде дә алостаз Дәян, ни кылырга белми, баһадирга карады. Әмма баһадир, язмышы белән килешкәндәй, башын иеп бара бирә иде. Туктадылар. Дуга ясап, угор алае болгарларны уратып алды. Бу хәтле тыгыз сафларны ертып, кош булсаң да очып чыгып китеп булмас иде. Угор алыплары болгарларның һәр хәрәкәтен күзәтеп тордылар. Алостаз Дәян әле алдагы өч хикмәтле әйбергә карады, әле болгар алыпларына. Юк, болгарлар җәя тартып өлгерә алмаячаклар. Беренче сафта укчылар, икенче булып сөңгечеләр баскан, угорлар кенәздән әмер генә көтәләр кебек иде. Әллә соң бу төрки мәргәне кенәзнең шымчысы булдымы, болгарларны тотып китерүеме? Алай дисәң, ни кыланып Чалбай ханга каршы орышты? Кирмән диварына кадәр барып җиткән чаклары булды. Угор шымчысы булса, ул кадәр тәвәккәл кыланмас иде, ахыр чиктә шымчылар куркаграк булалар. Ташбулат шымчы булса, алостаз аңа хәнҗәр атарга өлгерер.

Алостаз Дәян кенәзнең кызына күз төшереп алды. Кызның аягында Болгардан алган сафьян читек, атланган атында да болгар йөгәне, йөгән Өске Кирмәндә эшләнгән – көмеш тәңкәләр белән бизәлгән. Төс-йөзгә ул хәтле чибәр булмаса да, кыз матур иде, гелән үзенә тартып тора.

Олуг кенәзнең күзе баһадирда, җансакчылары кенәзнең һәришарәсенә омтылырга гына торалар. Алостаз Дәян аңламады. Нигә бу тамаша кенәзгә? Болгарларны үч алу нияте белән елгага батырып үтерергә булган икән, сузмасын иде инде. Мәгәр бу фаҗигане Кубрат хан ишетер дә буйтурларның берсен угор кенәзен акылга утыртырга җибәрер. Явызлык явызлык тудыра.

– Бөек Болгарның баһадиры Илбарыс, Кубрат ханныңугланы Илбарыс! – диде, ниһаять, кенәз. – Шигем юк, син миңа изге ният белән килгәнсеңдер. Синең күңелеңдә изгелекме, явызлыкмы ята – мин шуны белергә телим. Күрәсеңдер, баһадир, яр өстендәге ашъяулыкта өч әйбер. Шуларның җаның теләгәнен ал да миңа китереп бир…

Баһадир, ярдәм көткәндәй, алостазга, аннары арырак басып торган төптимерче Агасикегә карады. Тик алар да әйберләргә нинди мәгънә салынуын белмиләр иде. Һични әйтә алмадылар. Ә кенәз ашыктырды:

– Йә-йә, баһадир, атла!

Илбарыс баһадир күккә карады, баш очында гына тургай талпына иде. Менә тургай таш булып җиргә атылды, кинәт юкка чыкты. Шул мизгел эчендә аның язмышы хәл ителер, ул әйтер сүзен дә әйтеп өлгерә алмас…

Баһадир алга таба кузгалды, әйберләрне юри текә яр кырыена ук куйганнар. Ялгышуы булыр, аның аркасына сөңге кадалыр, баһадир яр астына очар, аңа сөңгедән атарга унлап угор алыбы хәзерләнеп тора. Баһадир моны артына әйләнеп карамаса да күрде. Ун адым… Бары тик ун адым ясыйсы да… Кичә баһадирны Ташбулат алдады. Ул аны ыстанга чакырды. Ыстанның капкалары ябык иде. Шунда Ташбулат: «Баһадир, мин монда, кер, кенәз сине кабул итә!» – дип кычкырды. Шуннан аны кунак иттеләр, әче бал эчерделәр, кенәз уң кулы Ташбулатка кызын бирергә исәбе икән. Бирсә ни!.. Баһадир балны күбрәк эчеп ташлады бугай… Ташбулат аңа әйтте, угорларда бер яман гадәт бар, килгән бер олы кунакны су буенда сыныйлар. Сынауны бирә алмыйча, башсыз калган «кунаклар» да булгалый икән… Башта баһадир моңа бик үк игътибар итмәгән иде, иртән иртүк кенәз шул сынауны уздырырга җыена башлагач ышанды. Ун адым, бары тик ун адым ясыйсы да… Алда бер өем туфрак тора. Нинди мәгънә салына микән алар таптап йөргән туфракка?.. Уртада— кылыч. Кылыч – калкан өстендә, калкан кан-кызылга буялган, димәк, Румнан килгән, Рум сәүдәгәрләре китергән. Әйбәт кылыч, Дәмәшкъ тимерчеләре суккандыр, корычы, ялтырап, күзне камаштыра. Өченче әйбер— икмәк. Икмәк нигә?.. Их, баһадир янында төптәңре булса икән, һич югы, шаман. Шаманны юкка җибәрде, ул барысын да белә иде… Ун адым, бары тик ун адым ясыйсы да…

Баһадир әйберләргә килеп тә җитте. Нигәдер ул уртага килеп басты. Язмыштыр, Тәңре шулай язгандыр! Аннары нинди генә мәгънә салынмасын, ул – алып, ә алыпка беренче чиратта корал кирәк. Коралсыз алып – кынысыз калып. Баһадир кылыч-калканга үрелде, аны кулына алды. Әле тураеп җитмәс борын ук сизде ул аны: уратып алган халык аһ итте. Шулай ук ялгышты микәнни? Тураеп басты һәм кенәзгә таба кузгалды. Шунда күрде ул, аңа уннарча сөңге, йөзләрчә җәя тартылган иде, барысы да аңа төзәлгән. Әйе, язмыштан узмыш юк. Баһадир кенәзгә таба китте. Шунда күрде ул: кенәз янына төшеп баскан уң кулы Ташбулатның йөзе ап-ак булды, ул кемнәндер мәрхәмәт сорарга дип авыз ачарга итә, әмма бер сүз дә әйтә алмый тора, аскы ирене калтырана иде. Сөйгәне-сайлаганы аның беләгенә ябышты, хәтта ул да курыкты. Йолалары шулмы, гореф-гадәтләреме?.. Кыргый гадәт… Әйе, язмыштан узмыш юктыр. Баһадир күккә карады, баш очында гына карлыгачлар черелдәп очыналар, әллә тургай бөтенләй булмадымы, күземә генә күрендеме? Козгыннар күренми. Үлем булмас… Әйе, үлем булмас, аларның барысын да суга батырып үтерерләр. Козгыннар суга батырылган мәетләргә җыелмыйлар…