Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Төптәңре Ирсан заманында Кубрат хан белән яу чаба. Ураган каган белән йөргән җәйләү башы төптәңре үлгәч, Кубрат хан аның урынына төптәңре итеп Ирсанны куя. Ирсан атасы күтәргән йоланы бөтен яулаган халыкларга таратуга ирешә. Моның өчен ул Кубрат ханга буйсынган бар халыклардан дәрәҗәле кешеләрнең угланнарын Фанәгүргә китерттерә, укыта, аннары кире җәйләүләренә җибәрә. Кубрат хан Ирсанның бу эшен хуплый һәм кулыннан килгән кадәр тегеңә ярдәм итә. Мәгәр бер нәрсәдә олуг хан төптәңре Ирсанга гел комачаулап килә – өйләнү мәсьәләсендә. Бу хәл чираттагы Кызкуыш туеннан соң була. Соңгы вакытта халык арасында төптәңре Ирсанның абруе шактый үсә, аңа җәйләүләрдән төркем-төркем халык килә, төптәңре аларның авыруларын дәвалый, ырымлый,өшкерә, тылсымлы сүзләр өйрәтә. Шул елларда Кубрат хан антлар кенәзенә солых төзергә бара. Кенәзгә ул бик күп бүләкләр ала, ат-мал, корал да илтә. Антлар кенәзе дә үз чиратында Кубрат ханга бүләкләр биреп җибәрә, шуның янына кораб ясаучы бер оста һәм үзенең иң чибәр җариясе Анияне бирә. Болгарга кайткач, Кубрат хан Анияне Кызкуыш туена катнаштыра. Моны, әлбәттә, ханша Аппак кушуы буенча эшли. Аппакның сарайда андый чибәр затларны тотасы килми, күрәсең…

Кызны беренче булып төптәңре Ирсан куарга тели. Кубрат ханга бу ошамый. Ул төптәңрегә тыелырга киңәш итә, әмма ханша аңа каршы төшә, төптәңре Ирсанга ант кызы Анияне куарга рөхсәт бирә. Ләкин ант кызы Ания ни сәбәпледер төптәңре Ирсаннан тоттырмаган, кызны Саклаб кавхан куып тоткан.

…Баһадирның уйларын бүлдереп, алыплар җыр башлады. Илбарыс баһадир авыз эченнән генә аларга кушылды:

Баһадирга кисәк моңсу булып китте. Күңелдә – һаман хан кызы Чәчкә. Ул еракта-еракта, диңгез буйларында калды. Алыплар җырлый башлагач, кисәк өзелеп киткән хәтер җебе янә ялганды.

Тирә-юньдәге халыкларны буйсындыргач, Кубрат хан, ниһаять, ныклап кала төзергә керешә. Иң әүвәл ул үзенә башкала сайлый. Күп эзләнә торгач, борынгы греклардан калган диңгез буендагы Фанәгүргә туктала. Каланы салу, торгызу өчен хан Византия императоры Ираклийдан осталар, төзүчеләр, һөнәрчеләр сорый. Варварларга карата киң күңеллелек күрсәтеп, базилевс аңа хәтта кирәгеннән артык төзүчеләр, һөнәрчеләр җибәрә. Төзелеш эшләре киң колач алгач, Фанәгүргә төрле илләрдән сәүдәгәрләр агыла башлый, аларга ияреп дин таратучылар килә. Иң кыйммәтле, чит ил сәүдәгәрләренең күзләрен кыздыра торган тауарлар Итил-Чулман буйларыннан килә. Өрсәң, җем-җем итеп торган кеш тиреләре дисеңме, аю, бүре, болан тиреләре дисеңме, бал, балавыз, балык җилеме, төркиләр яратып үстергән тары дисеңме… Күрерләр иде дә хан базарларында җем-җем итеп торган тиреләрне, сәүдәгәрләрнең күзләре яна башлар иде. Нәкъ менә шуңа күрә Өске Кирмән аерата кадерле иде Кубрат ханга. Тире, бал, балавыз, агач сагызы шуннан килә иде – Төн илләреннән. Кирмән елдан-ел киңәйтелә, үстерелә. «Көмеш» тире җыярга греклар агыла. Төн илләреннән угорлар күчеп утыра. Кирмәнне грек-болгар осталары сала. Диварларын агачтан утырталар, дивар тирәли канау казып, су җибәрәләр. Шул чаралардан соң сәүдә эше тагын да җанлана төшә. Болгардан һөнәрчеләр күчеп килә башлый. Кыскасы, Кубрат ханның яшь дәүләте өчен бик тә «сөтле сыер» була Өске Кирмән. Әнә шул кирмәнне Чалбай хан алды дигән хәбәр килгәч, Кубрат хан тәмам йокыдан кала. Башта ул үзе чыгып китәргә исәп тота, аннары кире уйлый, йырмач алай белән Илбарысны җибәрергә ниятли. Әйе, барып орышып кайтсын. Инде кирмәнне ала алмаса, ул чакта илханнарның берсен җибәрер.

Кояш баеды. Алыплар да җырдан туктадылар, кайсы ияренә башын салып, кайсы ат япмасын җәеп йокларга хәзерләнә башладылар. Илбарыс баһадир елга ярында утырды да утырды. Тын. Бары тик елга гына пышын-пышын сөйләшә-сөйләшә ага да ага. Кайчакта ябалдашларын суга иеп утырган тал астында шомбырт итеп балык чумып куя; ә елга һаман ага, аның беркемдә гаме дә, кайгысы да юк.

Илбарыс алыплары янына барып ятты. Һавада йолдызлар җемелди, офык читендә алсу чаршау эленде, күктәге йолдызларны әйтерсең кемдер кабызып йөри. Бер, ике, өч, дүрт, биш, алты, җиде… Җиде – Тәңре саны. Җиде— такмак саны. Җиде илдә җиде батыр, җиде кызны алып кайтыр. Җиде-җиде – җидегән, җидегән йолдыз – җидедән, җиде тапкыр такмак әйтсәң, бүләк килер җизнидән…