Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

– Илһам ханның өйләнмәгән оныклары бармы әллә? – дип сорады.

– Бар, ләкин алар сабыйлыктан яңа чыгып киләләр әле. Әллә берәрсенә кияүгә алып калырлар дип куркуыңмы, Ләйлә?

– Минем синнән аерыласым килми, мөгаллимем. Әнием истәлеге хакына мине берәүгә дә бирмә, мөгаллимем…

Кол Гали һәрчак Ләйләне сөюдән үз-үзен тыеп килде. Ул аны рәнҗетүдән курыкты, ул аны һәрчак үз баласы итеп күрде, гәрчә Ләйлә җиткән кыз булса да; аның сурәтендә ул Зөлхидәне күрде, аны юксынды, аны хәтереннән җуя алмый интекте вә сагышланды. Аллаһы Тәгалә иңдергән ошбу кыз баладагы камиллек, зиһен сафлыгы һәм гүзәллек сокланмаслык та түгел иде шул. Шул ук вакытта ошбу гүзәллеккә озак бакса, йөзенә оят килер сыман, чарасыз калып, карашын читкә алды. Ләйләнең карашында, күзләрендә нур дулкыннары ага, озак багып торсаң, көн-кояш яктылыгы юкка чыгар кебек тоела иде.

– Без анда озак булмабыз, Ләйлә. Җәй үтеп бара. Сәфәр ае керде. Илһам хан, бөтен Болгар халкы зур орышка әзерләнә. Каһәр монголлар бире таба яу кузгалырга җыеналар дигән хәбәр бар.

Монголлар сүзен ишетүгә, ниндидер мизгелдә Ләйләнең йөзен курку били, ул ни әйтергә белми тора, ахыр мөгаллимен зарыктырмаска тырышып булса кирәк:

– Мин хәзер күлмәгем генә алыштырам да, – дия-дия китеп бара.

Чарасыз калган мәлләре күп булды Кол Галинең. Ул аңа һәрчак нидер әйтергә теләде, һәрчак әйтә алмады, әйтер сүзе тел очында калды. Ләйлә йөзендә әнисе Зөлхидәне күрсә дә, күңел түрендә һәрчак кемдер сакта торды. Килешми, син аңа ата, нәфесен тыя алмаган телен дә тыя алмас, телен тыя алмаган нәфесен дә тыя алмас дигән тавыш ишетә. Борынгы бабалары һәрнәрсәне әхлак бизмәненә салып үлчәгәннәр, аларның акыллы сүзләрен язып баручы булмаган, акыллы сүзләр гыйбарә буларак телдән-телгә күчкән, һәр буында бу әхлак бизмәненә салып үлчәнгән, сафланган, пакьләнгән, чарланган һәм шомарган, гүя чуерташ хәленә калып, халык лөгате сафына кергән. Тик без, заман бәндәләре, борынгы бабаларыбызның акыллы сүзләренә колак салабызмы?.. Юк, күп вакытта колак яныннан уздырабыз, кавем-нәсел өчен ят һәм чит булган әхлакка йөз тота башлыйбыз. Илһам хан Владимир кенәзенең кызына өйләнде, шуның белән төрки халкының әхлак нигезенә таш атты. Владимир-Суздаль кенәзе белән тигез булмаган солых төзергә мәҗбүр булды. Ләкин урыс тәгаен урыс булып калды, Илһам ханга иң кискен, иң кыен вакытта кул сузмады, ярдәм итүдән баш тартты. Ә бит урыс ил-кырына моңа кадәр булмаган ачлык килгәч, Илһам хан шул ук кенәзгә вә халкына олау-олау, кораб-кораб икмәк озатты һәм урыс халкын үлемнән коткарып калды. Ә берәү булса, урысларның кыен хәлгә калуларын күреп, аларга яу чабар, ачлыктан интегеп яткан халыкларын кырып, биләгән җирләренә ия булып калыр иде. Илһам хан моңа бармый. Ни өчен? Әхлак бизмәнен Аллаһы Тәгаләдән алганга, мөселман булганга, ниһаять. Хәзер илгә кабат яу килә, инде үз кавемнәребезгә кардәш халык, кайчандыр Чин императорлары белән ызгышып яткан монголлар, төркиләр. Бит һәммә аз гына зыялы булган кешегә билгеле: ХI гасырда (милади белән) Шәркый вә Гарби Төркестанындагы Уйгур һәм Тукыз-угыз ханлыкларына каршы Идел буенда Кыпчак һәм Болгар ханлыклары тереклек иткәннәр, ягъни XI гасырда Чиннар чигеннән алып Кияли урыслары биләгән Днепр елгасына кадәр җирләрне Уйгур, Тукыз-угыз, Кыпчак һәм Болгар ханлыклары биләгән, шулардан бары тик бер халык – болгарлар – төпле дәүләт төзи алганнар. Мәгәр аларның һәммәсе дә мәдәни үсешкә йөз тотканнар, чөнки ислам динен кабул иткәннәр. Чин-Кытай, Иран һәм барлык гарәп сәүдәгәрләре Көнбатыш Ауропага бары тик Болгар сәүдәгәрләре, Болгар аша узган. Әмма Тукыз-угыз, Кыпчак ханлыклары халкы Болгар ханлыгы халкы кебек мәдәни югарылыкка ирешә алмаган, чөнки аларга күчеп тереклек итү яисә җәй җәйләп, кышны утрак уздыру комачаулагандыр булса кирәк. Күчмә яисә ярым күчмә халык мәдәнияткә һәм белемгә игътибар итмәгән, ныклы торак-калалар төземәгән, ә бу хәл исә мәдрәсәләр, мөгаллимнәр булдыруга зур кыенлыклар тудырган. Ләкин бу халык сугышырга гаять хирыс һәм оста булган, гәрчә коралы сөңге, кылыч, ук-җәядән әллә ни узмаган булса да. Ә хәзер мәгърифәттән ераклашкан шул төрки кавемнәре, монголларга ияреп, дөньяны яуларга керешкәннәр.

Ләйлә яңа күлмәк, кеш тиресе белән каелган укалы камзул киеп чыккач, үзе үк, итекләренә, тәңкәләр тезгән толымнарына игътибар итсен дип, мөгаллиме янында әйләнеп чыкты.

– Булган, булган, – диде Кол Гали. – Урлап кына алып калмасыннар инде үзеңне.

– Ә син, мөгаллимем, мине урлатма, – диде Ләйлә, уенын-чынын бергә кушып һәм киная катыш.