Ірына Лявонава - Бляск камянёў цудоўных

Нарэшце Лешак дабраўся да сваёй хаты, што стаяла на ўскраіне вёскі. Раней, калі яшчэ была жывая яго Магда, яна неаднойчы папракала мужа тым, што ім, заможным сялянам, належыць мець хату ў цэнтры вёскі, а то і наогул жыць асобнай сялібай, а не ціснуцца тут, на падворку.

Лешак згаджаўся з жонкай, але неяк усё рукі не даходзілі. Клопатаў чакалася шмат: і наконт зямлі, і наконт пабудовы. Час ліхі — то адно, то другое, а пенензы толькі давай.

А сёння Лешак быў вельмі рады, што яго хата прыціснулася да ўскрайку вёскі. Ніхто не бачыў, адкуль ён прыйшоў і з чым.

Хата была пабудавана з дыхтоўнага бруса і падзялялася на дзве палавіны. У першай знаходзіўся агмень, стол з лаўкамі, кашы з правізіяй і тры ложкі, дзе спаў ён і сыны. Каля агменю стаяў калаўрот, на якім у перапынках паміж малітвамі Дражына, яго малодшанькая, прала сукно.

Раней ён спаў у другой палове, але пасля смерці жонкі туды перайшла дачка. Нядобра дзеўцы спаць разам з хлопцамі.

Але яго хата была з хітрынкай. Мужыкі, будуючы яе, падвялі пад дах непамернай даўжыні лагі. Хтосьці з іх, было, наважыўся іх адпілаваць, залез наверх, але Лешак забараніў гэта рабіць. Яму ледзь не да слёз стала шкада патрачаных грошай.

Атрымалася даволі ўмяшчальнае гарышча. Сыны прасеклі ў столі адтуліну і зрабілі стромкую лесвіцу, па якой з хаты можна было залезці туды і, калі трэба было, лёгка здымалася. Ніхто з аднавяскоўцаў, бываючы ў хаце, нават не падазраваў, што ёсць такая лесвіца. Тады, калі будаваўся Лешак, усе ладзілі сваё жытло проста, без ніякіх выкрунтасаў. А Лешак завалок на гарышча куфар, прыставіў да глухога акенца стол, і стаў часцяком завітваць туды, а летнімі цёплымі начамі нават з задавальненнем спаў там. Добра ўсё ён гэта прыдумаў. У дубовым куфры пад цяжкай завалай захоўваў Лешак усё каштоўнае, таму доступ наверх дамачадцам быў строга забаронены.

Дзякуй богу, зараз у хаце нікога не было.

Ён хутка падцягнуў да лаза лесвіцу і ўзлез у сваё таемнае сховішча.

Падняўшы вечка куфра, Лешак паклаў на дно скрутак з упрыгожваннямі і накідаў зверху старой адзежы.

Затым ён стомлена прысеў на вечка куфра, абцёр далонню спацелы лоб, падумаў: «Вось і цудоўна! Усё шыта-крыта атрымалася. Значыць, мая задумка была правільнай. Галоўнае, каб Янак нікому нічога і не гаварыў».

Крыху перадыхнуўшы, Лешак злез з гарышча і, перахрысціўшы хату, заспяшаўся ў шынок.

2

Вёска Кажоўская здаўна належала доблеснаму рыцару Казіміру Кажоўскаму, адсюль і пайшла яе назва. Але як толькі шляхціц у лясах пад Смаленскам загінуў за магутнасць Вялікай Польшчы, калі правіў слаўны кароль Жыгімонт I Стары, дык неўзабаве Казіміравы ўладанні раздрабнілі на некалькі маёнткаў сваякі.

Аднак нядоўга яны цешыліся сваім набыткам, насталі неспакойныя і цяжкія часы, а шляхта павінна была служыць каралю. Многія за яго паклалі свае галовы, і вёска Кажоўская, як і іх краіна, перажыла не адзін перадзел, пераходзячы ад аднаго пана да другога.

Калі ж нарэшце сойм Люблінскай уніі пастанавіў быць ім падданымі Рэчы Паспалітай і адносіцца да правінцыі — кароны Вялікапольскай, ад вялікіх зямельных угоддзяў доблеснага рыцара Казіміра нічога не засталося.

Апошнім панам, які валодаў Кажоўскай, быў нейкі індыгенат з французаў. Але таму вельмі не хацелася жыць у гэтых Богам забытых мясцінах, і, узяўшы ад кожнага халопа выкуп за ўсю сям’ю, ён пакаціў у прамяністую Францыю.

А можа, не толькі нуда па радзіме падштурхнула яго на гэта? Можа, хто намякнуў яму на тое, што хутка адбудуцца змены? І яны адбыліся. Менавіта ў той год шмат якія ўгоддзі тутэйшых паноў адышлі разам з сялянамі пад кіраўніцтва сойма, прычынай гэтаму стала тое, што ў Судэтах знайшлі шмат мінералаў і каштоўных камянёў. Па законе тыя, хто валодаў зямлёй, мелі права не толькі на яе паверхню, а і на яе нетры.

А калі б індыгенат своечасова не з’ехаў, магло б стацца так, што мясцовыя паны захацелі б зрабіць з чужаком ліхую справу. Кожнаму хацелася за свае землі атрымаць з каралеўскай казны пабольш кампенсацыі.

А ліхая справа — данос бы на яго напісалі ці, яшчэ горш, падлавілі б у цёмны час дзе-небудзь у гарах, згінуў бы ён у невядомасці. А згінуў — то вельмі хутка аб’явілася б нямала розных спадчыннікаў, якія прэтэндавалі б на багатыя ўгоддзі індыгената.

Заўсёды знаходзяцца ахвочыя да чужога.

«Хітры аказаўся французік, своечасова разабраўся, што і да чаго. Злупіў з нас тры шкуры і знік, быццам і не было яго. А так, глядзі, і без портак застаўся б», — не то з зайздрасцю, не то з захапленнем думалі пра свайго былога гаспадара сяляне, забыўшыся, што, дзякуючы яму яны сталі вольнымі, а не трапілі ў кабалу да новага шляхціца.