Ірына Лявонава - Бляск камянёў цудоўных

Раптам Янак пачуў нечы ці то ўздых, ці то ўсхліп, і яго рука па звычцы пацягнулася па мушкет. Тым часам з-за стойкі асцярожна паказалася галава Абрама.

— Езус Марыя, Яначак вярнуўся, — Абрам узняўся і кінуўся да пляменніка гаспадара, але раптам збянтэжыўся і спыніўся ў некалькіх кроках ад яго.

— Я цябе таксама рады бачыць, Абрам, — сказаў Янак і падняў руку ў знак прывітання. — Слухай, я так хачу есці, з учарашняга дня ў роце нічога не было. Мае прыпасы скончылася, а купіць не было ў каго — пустэча навакол. А калі і сустрэнеш па дарозе якога адзінокага падарожніка, то без шкадавання на яго і не зірнеш. Худы, а ад голаду яшчэ і злы. Па рожы відаць: зрабіць можа што заўгодна.

— Ды ў мяне, пан, толькі зацірка на вадзе ёсць.

— Мне ўсё адно што, абы гарачэйшае. Увесь змерз, нават вантробы ўсярэдзіне заледзянелі. А чаго гэты ты мяне панам вырашыў зваць? — усаджваючыся за сталом, які знаходзіўся бліжэй да агменю, пацікавіўся госць.

— А як жа інакш? — ставячы на стол міску з заціркай, сказаў Абрам. — Зараз, калі ўсе памерлі, вы ва ўсёй акрузе і пан, і гаспадар.

— Як усе памерлі? — паклаў лыжку на стол Янак.

— Усе, усе. Хто ад хваробы памёр, а хто ў агні згарэў. Дый вёскі вашай цяперака таксама няма.

І расказаў Абрам Янаку Круціцкаму пра беды, якія здарыліся ў яго краі.

Слухаў той, сёрбаючы зацірку, і нічога не мог зразумець. Як так атры­малася, што, па вялікім рахунку, усе гэтыя гады ён сябе лічыў гаротнікам, а выйшла яно вось як. Атрымлівалася, што ён шчасліўчык. Пашанцавала яму і жывым застацца, ды яшчэ і прыбытак атрымаць. Шынок цяпер яго. Нікога з радні не засталося, усе памерлі.

— Ну, а ты як выжыў? — Янак адклаў лыжку ўбок.

— Гэта доўгая гісторыя, — сказаў Абрам

— А я нікуды не спяшаюся. Ды і ты, думаю, таксама, — ухмыльнуўся Янак Круціцкі, гаспадар «Пузатай стронгі».

Абрам зірнуў на яго ўважліва, у яго вачах заўсёды свяцілася ласкава-бязлітасная хітрасць, уздыхнуў і прымасціўся насупраць.

15

— Я ў вашы краі прыйшоў з Кракава. Так, з яго самога, — паўтарыў ён, улавіўшы недаверлівы погляд суразмоўцы. — Вы тады, пан Янак, яшчэ зусім хлапцом былі, не памятаеце той час. Меў я там краму і быў паважаным чалавекам, якім толькі магчыма быць пры маёй веры.

Меў я і жонку, і двое дзетак, дзяўчынак, Басю і Міру, — усё як у людзей. Чалавек, пасланы ў гэты свет для адкупленняў грахоў блізкіх, не можа доўгі час знаходзіцца ў стане радасці, таму і да мяне няшчасці, як дзядоўнік, паначапляліся, а пачалося ўсё вось з чаго.

Прыйшла да нас у горад бяда, мор прыйшоў. І сталі людзі паміраць цэлымі сем’ямі. А ў мяне неяк спыняўся адзін англічанін, доктар, і гэты важны пан расказаў, як усцерагчыся ад усякай заразы. Перш-наперш трэба адгарадзіцца ад усіх: прыяцеляў, суседзяў — не дыхаць з імі адным паветрам. Вось і я, як толькі зразумеў, што ў нас у горадзе хвароба выявілася, назапасіўся прадуктамі, згарнуў увесь гандаль і зачыніўся ў хаце, закрыўшыся ад усяго свету шчыльнымі аканіцамі ды жалезнымі заваламі.

Але чума — страшная рэч, з-за болю і адчаю адных людзей ператварае ў пакутнікаў, а з другіх робіць шарлатанаў, хоць у выніку паміраюць усе. Нішто не ратуе: ні мікстуры, ні разнастайныя божыя ахоўныя кудмені, што прапануюць нахабнікі за вялікія грошы, ні празарліўцы, якія палохаюць натоўп сваімі прадказаннямі і бачаннямі. Мне той лекар казаў, калі ліхаманка чалавекам завалодвае, у яго мазгі запаляюцца і яму ўсякія бачанні паўстаюць: каму пачвары, а каму святыя.

Пекла сышло з нябёсаў на горад. Людзі валіліся проста на вуліцах і, бывала, што днямі трупы не прыбіралі, горы мерцвякоў па ўсім горадзе ляжалі.

Ну, а калі з чалавекам надараецца бяда, ён заўсёды шукае вінаватага, шукае ахвяру, каб спагнаць на ёй усё сваё бяссілле і злосць, і чамусьці заўсёды карае таго, хто слабейшы.

Жыла ў мяне па суседстве адна ўдава, вельмі злосная і ахвочая да чужога дабра. Але калі трэба даглядаць за хворым, то тут ужо не да маральных якасцей чалавека. І сталі запрашаць Ганну, так яе клікалі, у прыстойныя дамы дапамагчы пакутнікам, а яна паціху пачала прыкрадваць: то прасціну знясе, то адзежу, а то грошай якіх прыхопіць. А не разумела, подлая, што сваёй прагнасцю заразу разносіць, прадаючы за драбязу «гнілыя» рэчы, якія ў сабе смерць утойваюць.

(Перад вачамі Янака паўстала тая самая чорная карэта, поўная багацця, і, як ні мяркуй, атрымліваецца: гэта яны заразу ў вёску прынеслі.)

— Значыць, злавілі яе за чарговым крадзяжом, а яна пачала крычаць, што яе, маўляў, хітры Абрам навучыў з усяго выгаду здабываць, а інакш як ёй, слабой жанчыне, выжыць у свеце, дзе ні ў кога чужая бяда нават спачування выклікаць не можа. Крычала яна, крычала, ірвала на сабе адзежу і дакрычалася. Некаторыя праўдалюбцы сталі таксама крычаць, што жыды ў іх горадзе ўвесь гандаль захапілі ў свае рукі і дзяруць з абывацеляў утрая даражэй, уступілі ў змову паміж сабой і здзекуюцца над сумленнымі хрысціянамі. А тут ёй на падмогу наш мясцовы клірык прыйшоў. Стаў пасярод вуліцы лямантаваць, што яму ў сне прыйшло бачанне — святая Кацярына, яна яму і расказала, што, калі ачысціць Кракаў ад няверных, ліхаманка пакіне горад.