Надзея Статкевіч - Папялішча

Ён паглядзеў на бацьку і здагадаўся, што той таксама ледзь стрымлівае сябе, бо такі канцэрт ён мусіў назіраць на працягу трох дзён.

— Ну, госці дарагія, частуйцеся, — паклікаў гаспадар. — Што Бог даў.

Нягледзячы на празмерную асцярожнасць і пыхлівасць, князь быў добрым, уважлівым суразмоўцам. Яго ганарлівасць, а таксама залішняя пагарда ўсім не змаглі пераўзысці ўнутранае прыцягненне і таямнічае святло, якое ішло ад гэтага чалавека. Нават калі ён моршчыўся ад грубых слоў Стэфана або занадта нахабна паглядаў на пана Яна, яго шэрыя вочы цікавалі за кожным рухам. Немагчыма здагадацца, якія думкі круціліся ў яго галаве.

Феліцыян не мог зразумець, адкуль у яго бярэцца пачуццё прыхільнасці да госця. Відаць было, што і старога Усевіча зачапіў ганарлівы расеец. Але пан у глыбіні душы змагаўся з прыязнасцю да Стральцова і адначасова ненавідзеў госця з-за яго пасады, якая азначала не толькі прысутнасць у доме небяспекі.

Яшчэ з часоў Крывавага Патопу, калі так жорстка сутыкнуліся інтарэсы дзвюх суседак, гэтая вайна моцна паўплывала на адносіны Княства з Масковіяй. Але, адчуўшы на ўласнай скуры паборы на ўтрыманне войска, гвалт з боку як шведскіх, так і расейскіх жаўнераў, народ, пачухаўшы за вухам, зразумеў нарэшце, што было сапраўднай прычынай жадання імператара мець пры сабе падтрымку Рэчы Паспалітай. Менавіта з-за гэтага, хоць і ведаў — дурнота, пан Усевіч ненавідзеў усё, што было звязана з імперыяй.

— Князь, — нарэшце загаварыў ён з паслом, — а вы ведаеце, як ваша імя гучыць па-тутэйшаму?

Стральцоў насцярожыўся.

— Безумоўна, — суха адказаў ён. — Зміцер.

Усевіч кіўнуў.

— Віншую, добра ведаеце нашу мову.

— Гэта адна з асаблівасцей маёй працы, пан. І прашу заўважыць: мне больш імпануе, як клічуць мяне мае родныя, а не тутэйшы люд. Гэтак гучыць больш велічна, адпаведна пасадзе, якую займаю. Я маю рацыю, пан?

Шляхціц пачырванеў ад злосці. "Бач ты яго: есць, п’е, а добра не думае!"

— вылаяўся ён сам сабе. Ён ведаў пра грэблівую мянушку "пан", якой расейцы клікалі шляхту. Відаць, той позірк, якім адарыў гаспадар пасла, меў свае вынікі, бо здзеклівая ўсмешка раптам знікла з вуснаў госця, і ён, заплюшчыўшы вочы, схіліў перад ім галаву. Гэты паклон, зразумелы абодвум, быў як прабачэнне. Шляхціц у адказ звёў бровы і зноў загаварыў.

— У нас пан пану брат, і гэта Рэспубліка, князь.

Стральцоў не змог стрымаць з’едлівай усмешкі.

— Рэспубліка? Я не настолькі дурны, каб не разумець сэнс падзей, што адбываюцца у вашым панстве. Яно раздробленае, праз кожныя сто вёрст можна неспадзёўкі апынуцца ў каралеўстве якога-небудзь заможнага пана, ды і бяднейшыя ад іх стараюцца не адставаць. Пазачыняліся ў сваіх маёнтках і жывуць дзеля сябе, а кароль… — ён уважліва паглядзеў на Феліцыяна. — Не, здаецца я разгаварыўся.

— Ды вы, князь!.. — захлынаўся ад гневу Стэфан.

Князь спыніў яго:

— Раю вам супакоіцца, спадар. Мне не варта было распускаць язык, але і вы не забывайце, кім я з’яўляюся. Лепш здыміце шаблю і адкладзіце ўбок, бо не ўтрымаецеся. У маладых людзей пачуцці замінаюць розуму. Забіць не здолееце, але за абразу пасла… Мая дзяржава маўчаць не будзе.

— Безумоўна, ёй якраз можа спатрэбіцца падстава, — раптам умяшаўся Феліцыян. — Толькі вы забыліся, што калі свае б’юцца, чужому не трэба ўмешвацца.

Князь здзіўлена паглядзеў на яго.

— Але калі падумаць, то можна сказаць, што Рэспубліка пакуль не патрэбна ёй, — працягваў Офенберг. — Рэч Паспалітая павінна з’есці сябе знутры, тады…

— Вам не перашкодзіць быць крыху больш асцярожным і падбіраць выразы, шаноўны, — перапыніў князь.

— Буду памятаць тое.

На момант іх вочы сустрэліся. Усевіч паспрабаваў змяніць тэму размовы.

— Якая місія вашага візіту? Раскажыце нам, князь, калі толькі…

Князь перапыніў.

— Яна не з’яўляецца сакрэтнай. Я мушу мець размову з каралём пра нашых халопаў, якія збягаюць на тэрыторыю вашага гаспадарства і ў Ліфляндыю. Гэта сапраўдны здзек. Імператар спрабаваў нават пасылаць атрады, але і яны часам на вярталіся.

— Можна паспрабаваць вырашыць тое, што прымушае іх уцякаць. Зрабіце мякчэйшым рэкруцкі набор і супакойце баяр.

— Не думаю, што гэта іх спыніць. А ў вас цяпер нават паўз мяжу стаяць вартавыя фарпосты ад сямі да дзесяці вёрст, але, — ён пасміхнуўся, — там навучыліся зарабляць грошы і прапускаюць уцекачоў за плату, а памешчыкаў, якія едуць вяртаць сваіх халопаў — толькі па пашпартах. Каб іх халера! Вашы паны і рады — ім працоўныя рукі патрэбны. Рэдка хто вяртае беглых, ды і за такі кошт, што залатыя халопы нам атрымліваюцца. Хоць бывае — самі, сабакі, вяртаюцца. Дык тады ад іх наогул няма паратунку: альбо падбухторваюць іншых уцякаць, альбо пеўня былым гаспадарам пускаюць. Былі і такія, што кідалі свае гаспадаркі, рабавалі памешчыка, а пасля яшчэ вярталіся, ды не адны, а з бандамі, ды чынілі разбой і крадзяжы ад чаго нашы дваране ў вялікай небяспецы знаходзяцца. Больш за тое, вера праваслаўная з-за вас, паны-католікі, крыўды церпіць. Мужыкі, гледзячы на вашых, перахрышчваюцца і дзяцей сваіх робяць ці католікамі, ці ўніятамі, бо на гэта іх тутэйшыя святары падбухторваюць.