Сергей Пясецкий - Ніхто дабром не дасць збаўлення...

Увагу Старцава прыцягнуў рукапіс рамана «Туман». Твор не быў закончаны, але ясна было, што аўтар дасканала ведае жыццё злачынцаў. Апісаныя там персанажы былі жывыя і сапраўдныя. Змест пульсаваў крывёй. Адчуваўся ў ім боль і змаганне за праўду.

Старцаў спачатку толькі перагледзеў рукапіс, нагрымзолены сціслым почыркам. Потым затрымаўся на даўжэйшым урыўку. Нарэшце захапіў усе аркушы з сабою дадому і прачытаў да апошняй старонкі, на якой аповед абрываўся незакончаным сказам. Можна было дадумацца, што гэта была толькі частка запланаванай працы, напісаная шчыра і смела. Старцаў падкрэсліў чырвоным алоўкам шмат момантаў, некаторыя з якіх я зацытаваў на пачатку гэтага рамана як эпіграф да яго. Твор выклікаў у старшыні мноства пачуццяў, часцяком супярэчлівых.

Раман зацікавіў яго як юрыста і абразіў як грамадзяніна і прадстаўніка ўлады. Выбраныя сказы ён падкрэсліў два разы. Напрыклад:

«Гэта не шакалы духу — ненасытныя і лютыя, калі адчуваюць сваю сілу; і гнюсныя ды подлыя, калі знаходзяцца ў прыніжаным становішчы. Гэта тыя, якіх пераследуе і знішчае двудушны мешчанін, баючыся іх і адначасова захапляючыся імі».

Старцаў загадаў прывесці Грамадзяніна на допыт. Падобныя даручэнні ён даваў крайне рэдка, толькі калі справа была незвычайна важнай або заблытанай. Пасля абеду прывялі вязня. Пра гэта даклалі старшыні калегіі.

— У кабінет! — коратка адрэзаў Старцаў.

Грамадзяніна ўвялі два жаўнеры з карабінамі наперавес і сяржант з рэвальверам у руцэ. Старцаў пабачыў перад сабою сталага чалавека з сівымі растрапанымі валасамі, са шчацінаю на твары і ў старым брудным адзенні. З выразу пінжака выставала шэрая ад бруду, пажаўцелая ад поту кашуля.

— Развяжыце яму рукі! — загадаў Старцаў.

— Ён небяспечны, таварыш старшыня, — адказаў сяржант.

— Я не буду паўтараць!

Служака таропка кінуўся здымаць шнуркі, якія глыбока ўрэзаліся ў апухлыя запясці. Не даў рады. Выняў нож і перарэзаў путы. Ён занадта спяшаўся і зрабіў гэта няўклюдна, разануўшы па руцэ зняволенага.

— Прашу выйсці і чакаць на калідоры!

Сяржант выцягнуўся.

— І канвой таксама?

— Так! Таксама! Чакайце там!

Жаўнеры і афіцэр спешна пакінулі чысценькі, шыкоўна абсталяваны кабінет. Вязень стаяў у цэнтры памяшкання і спакойна расціраў далоні.

— Я старшыня калегіі…

— Вельмі прыемна, — спакойна і разняволена сказаў Грамадзянін.

Гэта прагучала крыху іранічна, хоць твар вязня застаўся сур’ёзным.

— Я вывучаю вашую справу… Некаторыя рэчы мяне зацікавілі, таму я хацеў асабіста вас дапытаць.

— Вы можаце гэта зрабіць у любы час! Я да вашых паслуг.

— Сядайце, калі ласка.

— Дзякуй. Пастаю. Не хачу пакідаць пасля сябе вошай на крэсле. Я сяджу даволі шмат, таму цяпер з прыемнасцю пастаю, — Грамадзянін пацёр далонню павека, пакінуўшы на шчацэ пляму крыві з парэзанай рукі.

Старцаў адзначыў сабе, што сітуацыя выбіла яго з каляіны. Яго раптам пачало адольваць жаданне адаслаць «пісьменніка» назад у камеру. Яму было прыкра глядзець на дзіравую і смярдзючую голь, на прыгорбленую цяжарам няволі постаць. Непрыемныя адчуванні ўзмацніла згадка пра вошай і гэтая кроў. Ён узяў чысты аркуш паперы і, каб перарваць маўчанне, запытаў:

— Вашая адукацыя?

— Універсітэт… Акрамя гэтага, павышэнне кваліфікацыі за мяжой у галіне аграноміі.

Старцаў занатаваў некалькі слоў на паперы. Потым адклаў асадку.

— Мне ў галаве не месціцца, — сказаў ён з напускным пафасам, — што чалавек з вашай адукацыяй упаў так нізка.

Грамадзянін усміхнуўся. Старцаў спаглядаў сувора і з трывогай на твары.

— А мяне дзівіць, што вас гэта здзіўляе, таварыш старшыня. Гэта проста сацыяльныя змены, да якіх імкнулася вялікая колькасць ідэйных людзей цягам многіх гадоў. А цяпер нарэшце яны рэалізуюцца… Акрамя таго, я зусім не лічу, што нізка. Я думаю, што наадварот. Але гэта досыць глыбокае і складанае пытанне. А вы, таварыш старшыня, наўрад ці палаеце жаданнем весці дыскусіі з прадстаўніком грамадскіх нізоў…

Старцаў узяў асадку і пачаў гартаць акты Грамадзяніна. А той з цікавасцю казеліў вочы на яго і думаў:

«Выліты Мангол. Той прафесійны злодзей. А гэты… прафесійны… забойца!»

— Пры вас выявілі камплект зладзейскіх прыладаў?

— Так.

— Чаму яны былі ў вас?

— Цікавілі мяне.

— Як інструменты для ўласнага адмысловага ўжытку?

— Ні ў якім разе. За ўсё сваё дармаедскае жыццё я ніколі не здзейсніў крадзяжу.

— А нядаўна?