Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

Toporów — wówczas miasto, dziś wieś w zach. części Ukrainy, ok. 60 km na płn. wschód od Lwowa.

perspektywa (daw.) — luneta.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

sam (starop.) — tutaj.

delia — rodzaj płaszcza.

siła (starop.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti (łac.) — błogosławię wam, w imię Ojca i Syna, i Ducha świętego.

korab (daw.) — okręt, statek.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

Tarnopol — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

kulbaczyć — siodłać.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

siła (starop.) — dużo, wiele.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

czambuł (z tur.) — zagon, oddział tatarski.

siła (starop.) — dużo, wiele.

kulbaczyć — siodłać.

ab ovo (łac.: od jaja) — od początku.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, przepustki.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

vulpes astuta (łac.) — chytry lis.

Jahorlik — miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

pajuków — zbrojny służący, lokaj.

kulbaka — wysokie siodło.

petercyment (daw.) — wino hiszpańskie.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

czaus — urzędnik, wysłannik.

hufnal — gwóźdź.

rankor (daw.) — uraza, gniew.

foryś — konny pachołek, pomocnik stangreta.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

rezun (ukr.) — siepacz, zabijaka.

wolentarz — ochotnik, wolontariusz.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch; Kozak.

świta — płaszcz, kurtka.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Lude, spasajtes (z ukr.) — ludzie, ratujcie się.

Nemezis (mit. gr.) — bogini zemsty.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

Te Deum ludamus (łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; początkowe słowa uroczystego hymnu dziękczynnego.

państwo łubniańskie — posiadłości książęce, okolica Łubniów; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.