Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

siła (starop.) — dużo, wiele.

solenna wotywa — msza uroczysta, odprawiana w szczególnej intencji.

esauł — oficer kozacki.

ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow (z ukr.) — kocham go, nie dla pieniędzy tu przyszedłem.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

Lach (daw. ukr.) — Polak; tu: D. lm, Lachiw : Polaków.

czernice — mniszki, zakonnice.

Ne znaju (ukr.) — nie wiem.

bahaćko Lachiw (z daw. ukr.) — dużo Polaków.

Bahato utikło, bahato zabyły (z ukr.) — dużo uciekło, dużo zabili.

hroszy (z ukr.) — pieniądze.

polubił jak detynu ridnuju (z ukr.) — pokochałem jak rodzone dziecko.

Ja pyśmo widdaw (z ukr.) — oddałem list.

łycar (ukr.) — rycerz.

polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość.

rankor (daw.) — gniew, uraza.

dowcip (daw.) — rozum, rozsądek.

epithalamium (łac.) — pieśń na cześć nowożeńców.

Apollina dla Marsa zaniedbał — tj. sztuki piękne dla wojny.

pohybel (ukr.) — zguba, śmierć.

armować (z łac.) — zbroić, uzbrajać.

Bude taka wijna, jakoi ne buwało (ukr.) — będzie taka wojna, jakiej jeszcze nie było.

na hawrani — na granicy.

Sprawedływe każete, pane. Ne cii teper lude, szczo buwały (z ukr.) — sprawiedliwie mówicie, panie. Nie tacy teraz ludzie, jak dawniej.

Ałe szczoby cij łycar Bohuna ubyw (z ukr.) — ale żeby ten rycerz zabił Bohuna.

kilkodniowy — dziś: kilkudniowy.

armisticium (łac.) — zawieszenie broni.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

czernica — zakonnica, mniszka.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.

zali (starop.) — czy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

delirium — maligna, brak przytomności.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

munsztułuk (daw.) — nagroda.

wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.

śluzy — tu: łzy.

kulbaczyć — siodłać.

zali (starop.) — czy.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

świta (daw.) — odzież wierzchnia, kurtka.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

armistycjum (z łac.) — zawieszenie broni.

rozhowor (z ukr.) — rozmowa.

ożenić — tu: połączyć.

animalia (łac.) — zwierzęta.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca funkcję listu żelaznego, tj. przepustki.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

państwo łubniańskie — posiadłości książęce, okolica Łubniów; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

zbisurmanić się (daw. pogard.) — zostać muzułmaninem.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Belial (mit.) — upadły anioł, szatan.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

rezun (z ukr.) — siepacz, zabijaka.

czerń — chłopstwo.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

Jahorlik — miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Synopa — miasto w płn. Turcji nad Morzem Czarnym.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

hołubił (z ukr.) — pieścić, pielęgnować.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

I hroszi mało nam daw ataman, bo sam ne maw (z ukr.) — i pieniędzy mało nam dał ataman, bo sam nie miał.

chody (ukr.) — chodź.

Laszka biłoruczka (z ukr., pogard.) — Polka z białymi rękami, arystokratka.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

kontempt (z łac.) — pogarda, lekceważenie.

sklep niebieski (daw.) — sklepienie nieba, firmament.

zali (starop.) — czy.