Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

kondycje (z łac.) — warunki.

Koli! Koli! (ukr. koły : kłuj) — bij, zabij!

surowiec — niewyprawiona skóra.

lubo (daw.) — chociaż.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza.

kiełb — mała ryba z rodziny karpiowatych.

ludy (ukr.) — ludzie.

szczo (ukr.) — co.

łosza — samica łosia, klempa.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spasajtes (z ukr.) — ratujcie się.

poena, poenae (łac.) — kara, tu B. lp poenam : karę.

requiem (łac.) — odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

wieczornych — tak zam.: wieczornym.

aprosz (z fr. aproche : podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

łycari (ukr.) — rycerze.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

siła (starop.) — dużo, wiele.

wiwenda (z łac., daw.) — pokarm, prowiant.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

ne zderżyt (z ukr.) — nie da rady.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Boh znajet, szczo budet (z ukr.) — Bóg wie, co będzie.

serdytes (z ukr.) — gniewajcie się, złośćcie się.

Stentor — herold w Iliadzie , słynny z donośnego głosu.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

siła (starop.) — dużo, wiele.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

iskać — obszukiwać, uwalniać od pcheł i innych pasożytów.

dumbas — łódź rzeczna, prom.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

did (ukr.) — dziad.

czerń — chłopstwo.

in hoc silentio (łac.) — w takiej ciszy.

manierzyna — manierka, buteleczka blaszana na alkohol.

mizeria (z łac.) — nędza, bieda.

verba veritatis (łac.) — słowa prawdy.

minister kalwiński — pastor, duchowny protestancki, wyznawca doktryny Kalwina.

dyzgust (łac.) — przykrość, niesmak.

utinam sim falsus vates (łac.) — obym był fałszywym prorokiem; obym się mylił.

rewokować (łac. revoco : odwołuję) — nawrócić się.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

janczary — piechota turecka; dziś popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

sartor (łac.) — krawiec.

koncerz — długi na 150-180 cm, ciężki miecz.

witać kosmatą ręką (daw.) — winszować, gratulować z okazji ślubu.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

Mars (mit. rzym.) — bóg wojny.

zgasła w dniu klęski — Sobieski, Marek herbu Janina (1628–1652), starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego.

siła (starop.) — dużo, wiele.

wolentarz (z łac.) — ochotnik, wolontariusz.

sepet (daw., z tur.) — skrzynka na kosztowności.

grubianitas (żart., na wzór łac.) — grubiaństwo, nieuprzejmość.

siła (starop.) — dużo, wiele.

kondycje (z łac.) — warunki.

jaźwiec — borsuk.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

hipocentaur (mit., z gr.) — istota mityczna, pół człowiek, pół koń; centaur.

pocztowy — członek pocztu, sługa.

szafarz — zarządca, rozporządzający.

supozycja (z łac.) — przypuszczenie, domysł.

Non nobis, non nobis, sed nomini Tuo, Domine, da gloriam (łac.) — nie nam, nie nam, ale imieniu Twemu, Panie, daj chwałę.

grzdyka — grdyka, gardło.

kalwin — protestant, wyznawca doktryny Kalwina.

esauł — oficer kozacki.

aprosz (z fr. aproche : podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Hospody (ukr.) — Panie Boże.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

kosz — obóz.

lacki (z daw. ukr.) — polski.

siromacha (z daw. ukr.) — wilk samotnik.

staja a. stajanie — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m.

wideta — posterunek straży.

czabańczyk — pasterz stepowy.

kondel (daw.) — kundel, pies.

ekspens (z łac.) — wydatek.

rankor (daw.) — gniew, uraza.

hadki (z białorus.) — wstrętny, przykry, obrzydliwy.

fatigati (łac.) — zmęczeni.

Perekop — przesmyk, prowadzący na Półwysep Krymski, i osada, broniąca wejścia na półwysep.

exquisitissimi (łac.) — wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

inkomodować (z łac.) — niepokoić, pozbawiać wygody, sprawiać kłopot.

komiliton — towarzysz broni.

mizeria (z łac.) — bieda, nędza.

Requiem aeternam dona ei, Domine (łac.) — wieczny odpoczynek daj mu, Panie; słowa modlitwy za zmarłych.

Anima eius (łac.) — dusza jego; słowa modlitwy za zmarłych.

sprezentować — wystawić na pokaz.

rozhowor (ukr.) — rozmowa.

delirium (łac.) — szaleństwo, majaczenie.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Ej to ne pili pilili!… ne tumany ustawały (z ukr.) — ej, to nie pyły pyliły, nie mgły wstawały.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Czort by ich pobraw, i cei smerdiaczoi wody kazały pylnowaty (z ukr.) — czart by ich wziął, i tej śmierdzącej wody kazali pilnować.