Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Białogród własc. Białogród Kijowski — miasto położone ok. 25 km na zachód od centrum Kijowa, w średniowieczu stanowiło pierwszą linię obrony Kijowa od zachodu; dziś wieś Biłohorodka.

Perejasław (dziś ukr.: Perejasław-Chmelnyckij ) — miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

quantum mutatus ab illo (łac.) — o ileż odległy od tamtego.

esauł — oficer kozacki.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

korol do mene prisław (z ukr.) — król do mnie przysłał.

Ne budu howoryty na morozi (z ukr.) — nie będę rozmawiał na mrozie.

Naj korol bude w Warszawi (z ukr.) — niech król będzie w Warszawie.

tamquam Moisem, servatorem, salvatorem, liberatorem populi de servitute lechica et bono omine (łac.) — jakby Mojżesza, opiekuna, wybawcę, wyzwoliciela ludu z niewoli polskiej i na dobrą wróżbę.

illustrissimus princeps (łac.) — najjaśniejszy książę.

jasyr (z tur.) — niewolnicy, jeńcy.

zali (starop.) — czy.

kiń (z ukr.) — rzuć.

Mojżesz (XIII a. XII w. p.n.e.) — postać biblijna, największy prorok Starego Testamentu , wyprowadził swój lud z niewoli egipskiej.

Oj, szczob toho Chmila perwsza kula ne mynuła (z ukr.) — oj, żeby tego Chmiela pierwsza kula nie minęła.

Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.

komysz (daw.) — zarośla; kryjówka.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

łycar (ukr.) — rycerz.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

tatarski brzeg — tak nazywano lewy brzeg Dniepru, prawy zwano ruskim.

bohato (z ukr. bahato ) — dużo, wiele.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

potaż (z hol. pot : garnek; asch : popiół) — popiół, używany w różnych gospodarczych czynnościach, a. naczynie na popiół.

rozhowor (z ukr.) — rozmowa.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

kopieniak (daw.) — płaszcz.

szampierz a. sąpierz (starop.: strona w sporze, zawodnik, rywal) — przedstawiciel; bojownik.

duk (z łac. dux ) — wódz, książę.

Lach (daw. ukr.) — Polak; tu: D. lm, Lachiw : Polaków.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

usty — dziś popr. forma: ustami.

z Lachy — dziś popr. forma N. lm: z Lachami.

klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie.

piław a. pilaw — potrawa z ryżu i baraniny z dodatkiem ryb lub innych mięs, tłusta i ostro przyprawiona.

lacki (daw. ukr.) — polski.

antypast (daw.) — przystawka, przekąska.

Ja jeho znaju (z ukr.) — znam go.

boimo (ukr.) — boimy.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

Turki, Tatary i Niemce — dziś popr. forma B. lm: Turków, Tatarów i Niemców.

detyna (z ukr.) — dziecko.

Tatar — dziś popr. forma D. lm: Tatarów.

zali (starop.) — czy.

ad mitiorem et saniorem mentem (łac.) — do spokoju i zdrowego rozsądku.

Mowczy, pope! Ne twoje diło brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu ja tebe pułkownikiw zaporoskich szanowaty (z ukr.) — milcz, popie. To nie twoje zadanie zarzucać mi kłamstwo. Chodź na dwór, nauczę cię szanować pułkowników zaporoskich.

zhreszy (z ukr.) — zgrzeszy.

urezać (z ukr.) — uciąć.

nie zderżą (z ukr.) — nie dotrzymają, nie dadzą rady.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Sedyte i mowczyte (z ukr.) — siedźcie i milczcie.

nie sumuj (z ukr) — nie smuć się.

worożycha (ukr.) — wróżka.

My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czołowik (z ukr.) — my chcemy zabijać Polaków, a ty nasz człowiek.

zarizaw (ukr.) — zarżnąłem.

mea culpa (łac.) — moja wina.

delirium (łac.) — szaleństwo.

kontempt (łac.) — obraza, zniewaga, lekceważenie.

efferatam bestiam (łac.) — rozszalałą bestię.

o czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: o czasach.

Pax vobiscum (łac.) — pokój wam.

surdo tyranno fabula dicta (łac.) — bajka opowiadana głuchemu tyranowi.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

sobaka (ukr.) — pies.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

Meni korol pysaw (ukr.) — król mi pisał.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

po monastyrach u czernic — po klasztorach u mniszek.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

kupami swawolników — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

łyczek (daw. pogard.) — mieszczanin.

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.