Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

jasyr (z tur.) — jeńcy, niewolnicy.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

jasyr (z tur.) — niewola tatarska lub turecka.

bramować się (daw.) — otaczać się (por. obramowanie).

hajdamaka (z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.

Nebaba, Martyn (zm. 1651) — ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego.

Nemezis (mit. gr.) — bogini zemsty i sprawiedliwości, uosobienie gniewu bogów.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Prypeć — rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

bitwa pod Sołonicą (1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

Kumejki — miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).

juszka (daw.) — polewka, zupa a. sos.

suponować (z łac.) — przypuszczać, domyślać się.

siła (starop.) — bardzo.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

Jahorlik — miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

wasze — skrót od: wasza miłość pan.

basza a. pasza (z tur.) — wysoki urzędnik turecki; pan.

Chocim (ukr. Chotyn ) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy.

glejt (z niem. Geleit : konwój) — przepustka, list żelazny, dokument, zezwalający na przejazd.

Akerman a. Białogród (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij ) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Uszyca — miejscowość położona u ujścia rzeki Uszycy do Dniestru, ok. 40 km na wschód od Kamieńca Podolskiego.

Mohylów (dziś ukr.: Mohyliw-Podilskij ) — miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.

bławat — cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Wołoch — człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

wotywa — msza wotywna, odprawiana na czyjąś intencję.

Tarnopol — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czaban — pasterz stepowy.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Na pohybel (ukr.) — śmierć! na zgubę!

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

pacyfikator — tu: ten, kto uspokaja, łagodzi, uśmierza.

buława (z tur.) — symbol władzy wojskowej; rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

zali (starop.) — czy.

Hołowu Kisielowu (z ukr.) — głowę Kisiela.

komisarzów — dziś popr. forma D. lm: komisarzy.

nadeszle — dziś popr. forma: nadeśle.

do Tatar — dziś popr. forma D. lm: do Tatarów.

kontempt (z łac.) — zniewaga, obraza; pogarda, lekceważenie.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

powinowaty — należący do rodziny, ale nie krewny.

zali (starop.) — czy.

respons (z łac.) — odpowiedź.

Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

rad klimkiem rzuci — lubi zmyślać, koloryzować.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.