Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

boćwina — liście buraczane.

snadnie (daw.) — łatwo, często.

Jahorlik — miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

sędzie — dziś popr. forma M. lm: sędziowie.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

przebrać się (daw.) — przeprawić się, przejść.

frukta (łac. fructa ) — owoce.

przeto (przest.) — więc, zatem.

contentus (łac.) — zadowolony.

obrok — karma końska; tu: nakarmienie koni.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

Tarnopol — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

bitwa pod Cecorą (1620) — zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora — miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

dać drała — dać drapaka, uciec.

respons (z łac.) — odpowiedź.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

konkordia (z łac.) — zgoda, jednomyślność.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

dragoni — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

klient (daw., z łac.) — szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

fakcje (z łac.) — intrygi stronnictw, wichrzycielstwo.

dyskursa (z łac.) — dyskusje, rozprawy.

Pyrrus (319–272 p.n.e.) — król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami.

ćma (daw.) — ogromna ilość, tłum.

złotogłów — tkanina ze złotych nici.

kredens — naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

salutem Reipublicae (łac.) — bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej.

przefrymarczyć (daw.) — przehandlować, sprzedać.

totaliter (łac.) — całkowicie; wszyscy.

chan w dwieście tysięcy koni — pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

pospolite ruszenie — w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

tumult — zamieszki, awantury.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

każden — dziś popr.: każdy.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

bić larum — dzwonić na alarm, na trwogę.

banderia — tu: chorągiew, znak gildii.

ludzie nikczemnych kondycji — ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi.

serca — tu: odwagi, chęci do walki.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

sam (starop.) — tutaj.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

kaput (łac. caput : głowa) — klęska ostateczna, śmierć.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

autorament — sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia.

wojewoda kijowski — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

publicum (łac.) — ogół, zgromadzeni.

wraży (z ukr.) — wrogi, nieprzyjacielski.

Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

pereat (łac.) — niech przepadnie.

Rzplitą — Rzeczpospolitą; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

szacunek — tu: szacowanie, obliczanie wydatków potrzebnych do działań wojennych; kosztorys.

Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) — wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.