Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

dysymiluje (z łac.) — ukrywa, przemilcza.

negligenter (łac.) — niedbale, obojętnie.

mens, mentis (łac.) — umysł, rozsądek; zdrowie psychiczne, tu B. lp mentem .

wasze — skrót od: wasza miłość pan.

siła (daw.) — wiele, dużo.

g'rzeczy (starop.) — do rzeczy, rozsądnie, na temat.

o ryżą kosę — o rudy warkocz; tj. o ładną kobietę.

Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej — powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego.

chan — władca Tatarów, Islam III Girej (1606–1654).

zali (starop.) — czy.

niech ona znajdzie taki przytułek, jakiego i ja będę szukał — tj. klasztor.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

dobrudzcy Tatarzy — orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

białogrodzka orda — Tatarzy, mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij ) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Zbrucz, Smotrycz, Studzienica, Uszka, Kałusik — rzeki w zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniestru.

Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

basza a. pasza (z tur.) — wysoki urzędnik turecki; pan.

Chocim (ukr. Chotyn ) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

czerń — chłopstwo.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Bracław — miasto i stolica województwa, należącego do Rzeczypospolitej, dziś miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 60 km na płd. wschód od Winnicy.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

bat'ku (ukr.) — ojcze.

Ne zderżymo (ukr.) — nie damy rady, nie wytrzymamy.

kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.

hołowu spasajete (ukr.) — (własną) głowę ratujecie.

siła (starop.) — dużo, wiele.

komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

pocztowy — członek pocztu, sługa.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy; towarzysz — rycerz, szlachcic.

na spasenie Lacham (z ukr.) — na ratunek Polakom.

na pohybel (ukr.) — na zgubę, na śmierć.

dziegieć — lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

sajeta (daw.) — cienkie, kosztowne sukno.

lacki (z daw. ukr.) — polski.

Na sławu! Na szczastie (ukr.) — na sławę, na szczęście.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

quo modo (łac.) — w jaki sposób.

Zinków — miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec.

Kupin — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. zachód od Jarmolińców.

Zbrucz — rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.

Satanowa — miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 40 km na zachód od Jarmoliniec.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

bezoar — substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

peregrynacja (z łac.) — podróż, pielgrzymka.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

bąk — duża mucha, żywiąca się krwią końską i bydlęcą; giez.

peritus (łac.) — doświadczony.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

ze stem ludzi (daw.) — ze stoma ludźmi.

dufać (daw.) — ufać, wierzyć, pokładać nadzieję.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

siła (starop.) — dużo, wiele.

teorbanista — muzyk grający na teorbanie; teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.