Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

dowbysz (daw. ukr.) — dobosz, bębnista.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

chwost (starop., ukr.) — ogon.

wieńczyć (z ukr.) — żenić.

korowaj (z daw. ukr.) — poczęstunek weselny.

Kołyb jeho trastia mordowała (z ukr.) — żeby go cholera wzięła.

łycar (ukr.) — rycerz.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch.

Skoro, chłopci, skoro! Diakujem, pane (z ukr.) — Szybko, chłopcy, szybko! Dziękujemy, panie.

Pomyłujte, pane (ukr.) — zmiłujcie się, panie.

Naści (daw.) — masz, trzymaj.

zołotyj Lach! Czerwinci daje, zła ne robyt, dobry pan! Na sławu, na szczastie (z ukr.) — złoty Polak! Czerwońce daje, zła nie robi, dobry pan! Na sławę, na szczęście.

bondar (ukr.) — bednarz.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

A szczo? ne kazały (ukr.) — a co, nie mówiłyśmy.

dystyngwować (z łac.) — odróżniać, podkreślać różnicę.

hałłakować — wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

bandolet (z fr: pasek, na którym jeździec wiesza broń) — tu: lekka strzelba, używana w XVII w. przez żołnierzy jazdy, strzelająca dość celnie kulami pistoletowymi; arkebuz lub muszkiet.

Stary bondar ściskał z radości kowalichę (… ) — Wesele chłopskie z owych czasów opisuje naoczny świadek Beauplan.

prysiud (ukr.) — przysiad, figura taneczna.

bodiak (ukr.) — oset.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

zali (starop.) — czy.

in universo (łac.) — na całym świecie, w ogóle.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

karbunkuł (daw.) — czerwony kamień szlachetny, rubin lub granat.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

rankor (daw.) — gniew, uraza.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

afekt (z łac.) — uczucie.

przecz (starop.) — dlaczego, z jakiej przyczyny.

zali (starop.) — czy.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

lacki (daw. ukr.) — polski.

zakonserwować (z łac.) — zachować, zatrzymać.

pludry (daw., z niem.) — krótkie spodnie, często bufiaste, z rozcięciami, ukazującymi podszewkę.

dowcip (daw.) — umysł, mózg.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

Ne znaju (ukr.) — nie wiem.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Hospody pomyłuj (ukr.) — Boże, zlituj się.

braty ridnyje (ukr.) — bracia kochani.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

prospectus (łac.) — widok.

przetak — sito.

guldynka (starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

bat'ku (ukr.) — ojcze.

kapuza (z łac. caput : głowa) — futrzana czapka-uszanka.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

sobaka (ukr.) — pies.

znaje (ukr.) — wie.

Koli! Koli! (ukr. koły !) — bij, zabij!

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

gamratka (daw.) — panienka lekkich obyczajów.

krasne barwy — czerwone mundury.

kulbaka — wysokie siodło.

Ludy, spasajtes (ukr.) — ludzie, ratujcie się.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

bondar (ukr.) — bednarz.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.

splantować — spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.

fatigatus (łac.) — zmęczony.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary, podmokłe zarośla.

Sicz Zaporoska — Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Perekop — twierdza tatarska, strzegąca wejścia na Półwysep Krymski.

ułus — osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

drużka (z ukr.) — przyjaciółka.

Ubij, bat'ku (ukr.) — zabij, ojcze.

przyhołubić (ukr.) — przygarnąć.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

liszka — lis.

postradać (daw.) — stracić.

de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.

zali (starop.) — czy.

splantować — spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

czerniec (z ukr.) — mnich, zakonnik.