Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

lubo (daw.) — chociaż.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

vir (łac.) — mąż (por. mąż stanu), człowiek godny.

incomparabilis (łac.) — niezrównany.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

modestia (z łac.) — skromność.

siła (starop.) — dużo, wiele.

zali (starop.) — czy.

skaptować — przekonać kogoś do swoich racji, namówić do przejścia na swoją stronę.

petyhorcy — średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

cor, cordis (łac.) — serce, tu: lm, serca.

panna respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

exemplum (łac.) — przykład.

delirium (łac.) — szaleństwo, atak choroby.

dla ostentacji — na pokaz.

hajduk (z węg.) — lokaj.

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

janczarzy a. janczarowie (z tur.) — piechota turecka.

kawalkata (z wł. cavalcata , z fr. cavalcade ) — dziś: kawalkada; orszak konny.

karabon — bryka, powóz.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

towarzysz chorągwiany — szlachcic służący w wojsku, rycerz.

psy legawe a. legawce — psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.

luzak — sługa obozowy.

deka (daw.) — pokrowiec, osłona.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

płeć (daw.) — cera, skóra, karnacja.

siła (starop.) — dużo, wiele.

naści (daw.) — masz, trzymaj.

hetka (daw.) — podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

wczas — wygoda, odpoczynek.

ordynek (z niem. Ordnung ) — porządek, szyk.

dragan a. dragon — żołnierz dragonii, walczący pieszo, a poruszający się konno.

pocztowy — członek pocztu, sługa.

towarzysz — tu: rycerz, szlachcic.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody — towarzysz spod poważnego znaku nie mógł iść pod komendę nawet generała wojsk cudzoziemskiego autoramentu; przeciwnie nawet: często generał bywał oddawany pod komendę towarzysza; aby tego uniknąć, generałowie i oficerowie regimentów cudzoziemskich starali się być jednocześnie towarzyszami w polskich. Takim towarzyszem był i pan Wołodyjowski. [przypis autorski]

ordynans (z łac.) — rozkaz.

interrex (łac.) — regent, sprawujący władzę w okresie bezkrólewia, w XVI i XVII w. funkcję tę pełnił najczęściej prymas.

kaptur a. sąd kapturowy — nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.

infima minorum (łac.) — najniższa klasa w dawnej szkole polskiej, nauczano tam głównie podstaw gramatyki łacińskiej.

adjectivum cum substantivo (łac.) — przymiotnik z rzeczownikiem.

stultus (łac.) — głupi.

stulta (łac.) — głupia.

stultum (łac.) — głupie.

boćwina a. botwina — liście buraczane.

imbier — dziś: imbir.

egzakcja (z łac. exactio : pobór, nadzór) — ściąganie podatku na wojsko.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

każden — dziś popr.: każdy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

in liberis suffragiis (łac. suffragium : tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) — w wolnych wyborach.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

kaptur a. sąd kapturowy — nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.

propter securitatem loci — dla bezpieczeństwa miejsca.

nemine excepto (łac.: nikogo nie wyłączając) — obowiązek pozostania w szeregach.

pierzynę, dziecinę i łacinę — tak nazywano pogardliwie trzech regimentarzy: wygodnickiego Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego, niedoświadczonego Aleksandra Koniecpolskiego i uczonego Mikołaja Ostroroga.

pod wiechami — tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem.

gamratka — panienka lekkich obyczajów.

partyzant — tu: stronnik.

Marek Porcjusz Kato (234–149 p.n.e.) — polityk rzymski, każde swoje przemówienie w senacie kończył wezwaniem do zburzenia Kartaginy, stolicy wrogów.

zali (starop.) — czy.

Babice i Lipków — wsi podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta.

Zaborów — wieś podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta.

w samodziesięć (daw.) — w grupie dziesięcioosobowej, sami z ośmioma sługami lub towarzyszami.

jechać rysią — jechać chyżo, szybko.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

rankor — gniew, złość, zapalczywość.

opłazować — obić płaską stroną miecza.