Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

gonić w piętkę — coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

parol (łac.: słowo) — słowo honoru.

kontentować się — zadowolić się, uznać.

cynglów ruszać — strzelać.

siła (starop.) — dużo, wiele.

impedimenta (łac.) — przeszkody, utrudnienia.

spero (łac.) — mam nadzieję.

petyhorcy — średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

kondycja (z łac.) — warunek.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

szydersko — dziś: szyderczo.

mołojecki — właściwy mołojcowi; mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

schować dudy w miech — zrezygnować, ustąpić.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

zali (starop.) — czy.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

zali (starop.) — czy.

esauł — oficer kozacki.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

esauł — oficer kozacki.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

moderacja (z łac.) — umiarkowanie, przezorność.

pod bramę wsadzić — ukarać więzieniem.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

promulgowany (z łac.) — obwieszczony, ogłoszony.

pocztowy — członek pocztu, sługa.

Rzplita — Rzeczpospolita; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

w jedle (starop. jadło, w jedle) — w jedzeniu.

wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.

intrata (z łac.) — korzyść; nadanie.

Jafet — postać biblijna, jeden z synów Noego; w XVII w. popularny był pogląd, że szlachta to potomkowie Jafeta, a chłopi pochodzą od jego brata Chama.

dyferencja (z łac.) — różnice.

legawce a. psy legawe — psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.

zali (starop.) — czy.

in liberis suffragiis (łac. suffragium : tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) — w wolnych wyborach.

prowent (z łac.) — przychód.

zali (starop.) — czy.

[496] [496]

wielom — dziś: wielu.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

piławiecka klęska — przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648); Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

exules (łac.) — wygnańcy, uchodźcy.

sławny Kartagińczyk, którego słodkość aury w Kapui… zdelibitowała — w III w. p.n.e., podczas wojen punickich, Kapua stanowiła główną bazę Fenicjan w Italii; w 211 r. p.n.e. Rzymianie oblegali i zdobyli Kapuę, mimo podwójnej obrony: przez wojska libijskie Hannona z wewnątrz i przez wojska fenickie Hannibala z zewnątrz.

zdebilitować (z łac. debilitatio : osłabienie, ułomność) — osłabić, pozbawić sił.

W tobie jest więcej flegmy, a we mnie sama cholera — nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółtej i czarnej żółci (melancholii); u choleryka przeważa żółta żółć.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

siła (starop.) — dużo, wiele.

snadnie (daw.) — łatwo.

na hak przywieść — przechytrzyć, oszukać.

hebes (łac.) — tępy, słaby, głupi.

wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

frant — spryciarz.

siła (daw.) — wiele, dużo; tyle.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

emulacja (z łac.) — rywalizacja.

zali (starop.) — czy.

ab ovo (łac.: od jaja) — od początku.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

obscurus (łac.) — ciemny.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld : coroczna wypłata) — urzędnik opłacany przez obce państwo lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją.

bat'ku (ukr.) — ojcze.

respons (z łac.) — odpowiedź.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

musztuluk a. munsztułuk (daw.) — nagroda, podarunek.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

siła (starop.) — dużo, wiele.

prospectus (łac.) — widok.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.