Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

Gdy wreszcie ciemności okryły ziemię, sami zwycięzcy byli przerażeni swym dziełem. Nie śpiewano Te Deum [1088] Te Deum ludamus (łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; początkowe słowa uroczystego hymnu dziękczynnego. i nie łzy radości, lecz łzy żalu i smutku płynęły z dostojnych oczu królewskich.

Tak rozegrał się akt pierwszy dramatu, którego autorem był Chmielnicki.

Lecz Bohun nie złożył wraz z innymi głowy w tym dniu straszliwym. Jedni mówili, że spostrzegłszy klęskę, pierwszy ratował się ucieczką; inni, że ocalił go pewien rycerz znajomy. Prawdy nikt nie mógł dociec.

To tylko pewne, że w następnych wojnach częstokroć wypływało jego nazwisko między nazwiskami najsłynniejszych wodzów kozackich. Postrzał z jakiejś mściwej ręki dosięgnął go w kilka lat później, lecz i wówczas nie przyszedł na niego kres ostatni. Po śmierci księcia Wiśniowieckiego, który z trudów wojennych umarł, gdy państwo łubniańskie [1089] państwo łubniańskie — posiadłości książęce, okolica Łubniów; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. odpadło od ciała Rzeczypospolitej, Bohun zawładnął większą częścią jego obszarów. Mówiono, że w końcu i Chmielnickiego nie chciał nad sobą uznawać. Sam Chmielnicki, złamany, przeklinany przez własny lud, szukał protekcji postronnych, dumny zaś Bohun odrzucał wszelką opiekę i gotów był szablą swobody swej kozaczej bronić.

Mówiono także, że uśmiech nie postał nigdy na ustach tego szczególnego człowieka. Żył nie w Łubniach, ale w wiosce, którą z popiołów odbudował i która zwała się Rozłogi. Tam też podobno umarł.

Wojny domowe przeżyły go i ciągnęły się jeszcze długo. Przyszła potem zaraza i Szwedzi. Tatarzy stale prawie gościli na Ukrainie, zagarniając tłumy ludu w niewolę. Opustoszała Rzeczpospolita, opustoszała Ukraina. Wilcy wyli na zgliszczach dawnych miast i kwitnące niegdyś kraje były jakby wielki grobowiec. Nienawiść wrosła w serca i zatruła krew pobratymczą — i żadne usta długo nie mówiły: „Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli.”

Waładynka — rzeczka, dziś na terenie Mołdawii.

Don — rzeka w płd.-zach. części Rosji, wpada do Morza Azowskiego.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

mistrz — kat.

Taj hodi (ukr.) — i dosyć.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

sobaczy (z ukr.) — psi.

Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

przyhołubić (z ukr.) — przytulić, przygarnąć.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

koły serdcie bołyt (z ukr.) — kiedy serce boli.

Spyt (z ukr.) — śpi.

sładko jak detyna (z ukr.) — słodko jak dziecko.

szczoby wy jej nie rozbudyły. Misiac jej prosto w łyczko zahladaje, serdeńku mojemu (z ukr.) — żebyście jej nie obudzili. Księżyc jej prosto w twarzyczkę zagląda, kochanej mojej.

Tycho śwityt, ne rozbudyt (z ukr.) — cicho świeci, nie obudzi.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

siromacha (daw. ukr.) — wilk.

esauł — oficer kozacki.

Hospody pomyłuj (ukr.) — Boże, bądź miłościw.

wid'ma (ukr.) — wiedźma.

i did'ka ne boitsia (z ukr.) — nawet diabła się nie boi.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

Hulajpole — dziś miasto w obwodzie zaporoskim w płd.-wsch. części Ukrainy.

baczu (ukr.) — widzę.

kulbaka — wysokie siodło.

jasyr — niewola tatarska.

Wołosz a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

gindżał a. kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

zazula (ukr.) — kukułeczka.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Zołotaja Laszka (z daw. ukr.) — złota (tj. piękna) Polka.

Ubij, każe, ne huby, każe, neszczastływoj (ukr.) — zabij, mówi, nie gub, mówi, nieszczęśliwej.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

krynica — źródełko, strumyczek.

worożycha (ukr.) — wróżka.

Myłeńka moja, zazula moja (ukr.) — mileńka moja, kukułeczka moja.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

opona (daw.) — tkanina, zasłona.

tok — podłoga, klepisko.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

Oj, cei lubosti… Po wik ne zabudu (z ukr.) — Oj, ta miłość Gorsza od słabości! Słabość przetrzymam, Wyzdrowieję, A wiernej miłości Na wieki nie zapomnę.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch.

rab (daw.) — niewolnik, sługa.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

ordyniec — członek ordy tatarskiej.

zali (starop.) — czy.

Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) — hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem.

wola (z ukr.) — wolność, swoboda.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

braty (ukr.) — bracia.

cheruwym bożyj (ukr.: cherubin boży) — anioł.

hołubka (ukr.) — gołąbeczka.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

buńczuczny — dumny, sławny; od słowa buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.