Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

bojary (ros., ukr.) — rycerz, szlachcic ruski.

hołubka (z ukr.) — gołąbka, ukochanego.

wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.

kinę (z ukr.) — rzucę.

Wże po nej (z ukr.) — już po niej.

Szczo z toboju (ukr.) — co z tobą.

duszu moju, świtło moje (z ukr.) — duszę moją, światło moje.

Szczo ty, zduriw (z ukr.) — co ty, zgłupiałeś.

doniu (ukr.) — córeczko.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

terem (z ros. tierem : poddasze) — część dworu lub pałacu, w której mieszkały kobiety; tu: elegancki pokoik, buduar damy.

worożycha (ukr.) — wróżka.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Ne znaju (ukr.) — nie wiem.

zazula (ukr.) — kukułeczka.

raz maty rodyła (ukr.) — raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia ”Raz matka rodziła i raz się umiera”.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

prostyła (ukr.) — przebaczyła.

newdiaczna (z ukr.) — niewdzięczna.

tużyła (ukr.) — tęskniła.

Ne choczu, ne mohu, ne smiju (z ukr.) — nie chcę, nie mogę, nie śmiem.

bodiak (ukr.) — oset.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

kołyby buw Lach, to by buw oreł (z ukr.) — gdyby był Polak, to by był orzeł.

żinku (ukr.) — żonę.

Jaże ne hirszy (z ukr.) — przecież nie jestem gorszy.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

siczowi — Kozacy z Siczy, z Zaporoża.

lacki (daw. ukr.) — polski.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

kulbaka — wysokie siodło.

ne znaju (ukr.) — nie wiem.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

ne mohu (z daw. ukr.) — nie mogę.

detyna (ukr.) — dziecko.

Bude sława… Do kińca wika (z ukr.) — Będzie sława sławna Między Kozakami, Między przyjaciółmi, Na długie lata, Do końca wieków.

sobaczy (z ukr.) — psi.

język — jeniec, zmuszony do zeznań.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

sprawić (daw.) — zarżnąć i oprawić; torturować.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

salwować (z łac.) — uratować.

desperacja (z łac.) — rozpacz.

maciora (starop.) — matka, kobieta rodząca dzieci.

zjałowieć — stać się bezpłodnym.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

zali (starop.) — czy.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza.

siła (starop.) — dużo, wiele.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

mens (z łac.) — umysł, myśli.

robić jak wino — fermentować, psuć się.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

popsować (daw.) — popsuć.

nemine excepto (łac.) — bez wyjątku, niekogo nie wyłączając.

towarzysz — rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

podczaszy koronny — Ostroróg, Mikołaj herbu Nałęcz (1593–1651), poseł sejmowy, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, podczaszy wielki koronny od 1638, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648–1649.

wykować (daw.) — wykuć.

sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

nemine excepto (łac.) — bez wyjątku, nikogo nie wyłączając.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

wojewoda kijowski — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

modlitew — dziś popr. forma D. lm: modlitw.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

kondemnata (z łac.) — wyrok skazujący.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

gamratka (daw.) — panienka lekkich obyczajów.

moderacja (z łac.) — opanowanie, umiarkowanie.

de facto (łac.) — faktycznie.

sprawować — zarządzać.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

siła (starop.) — dużo, wiele.

chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

periculosa (łac.) — niebezpieczna.

cechować — wypalać gorącym żelazem znak rozpoznawczy właściciela na skórze zwierzęcia.

nadziak — broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

sub tutela (łac.) — pod opieką.

exemplum (łac.) — na przykład.

afekt (z łac.) — uczucie; tu: miłość.

pocztowy — członek pocztu, sługa.