Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

kulbaka — wysokie siodło.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

szczo ty (ukr.) — co ty?

Waładynka — rzeczka, dziś na terenie Mołdawii.

Perejasław (dziś ukr.: Perejasław-Chmelnyckij ) — miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

deliberować (z łac.) — rozmyślać, rozważać.

siła (starop.) — bardzo.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

spostponować (daw.) — obrazić, zlekceważyć.

podwika (starop.) — kobieta.

biesaga (daw.) — sakwa, juki.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

sub Jove (łac.) — pod Jowiszem, tj. pod gwiazdami.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza.

mars — ponury, groźny wyraz twarzy.

zali (starop.) — czy.

jagody (daw.) — policzki.

imparitatem zadać (z łac.) — uznać za niegodnego.

rarytet (z łac.) — rzadkość.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

u did'ka (z ukr.) — u diabła.

Mohylów (dziś ukr.: Mohyliw-Podilskij ) — miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Tatary — dziś popr. forma M. lm: Tatarzy.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

ninie (daw.) — teraz.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

kosz — obóz.

chutornicy — mieszkańcy chutorów, pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi, przysiółków.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Tarnopol — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

locum (łac.) — miejsce.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

kulbaka — wysokie siodło.

delirium (łac.) — szaleństwo, majaczenie.

spectrum (łac.) — zjawisko, widziadło.

Żółkiew (ukr. Żowkwa ) — miasto w zach. części Ukrainy, położone ok. 25 km na północ od Lwowa.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

odium (łac.) — nienawiść, niechęć.

delator (z łac.) — oskarżyciel, donosiciel.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

siła (starop.) — dużo, wiele.

halizna — goła, odkryta przestrzeń.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

kulbaka — wysokie siodło.

hałłakować — wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

siła (starop.) — dużo, wiele.

komunik (daw.) — jazda, kawalerzyści.

kulbaka — wysokie siodło.

czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

siła (starop.) — bardzo.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

piławiecka klęska — przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648); Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) — wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

rankor (daw.) — uraza, gniew.

komiliton — sprzymierzeniec, wspólnie walczący.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

wiwenda (daw., z łac.) — żywność, prowiant.

repeto (łac.) — powtarzam.

desiderat aquas (łac.) — pragnie wody.

impediment (z łac.) — przeszkoda.