Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom drugi

kalwin — protestant, wyznawca doktryny Kalwina.

oktawa własc. oktawa kolubryna — działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie.

Wołoch — człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

dank (daw.) — podziękowanie, wdzięczność.

oddawam — dziś popr.: oddaję.

ekspediować (z łac.) — wysyłać, wyprawiać.

dzianet — koń, wierzchowiec paradny rasy hiszp. a. tur.

Vivat Jeremi victor (łac.) — niech żyje Jeremi zwycięzca.

język — tu: jeniec, od którego można wymusić informacje.

komunikiem iść (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

komunik (daw.) — jazda, kawalerzyści.

taborek — wozy z zaopatrzeniem.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

żenie (z ukr.) — gna.

komunik (daw.) — jazda, kawalerzyści; podjazd.

na Dolinie Józefata — tj. na Sądzie Ostatecznym, gdzie mają się zebrać wszyscy ludzie, jacy kiedykolwiek żyli.

tentować (z łac.) — dotrzymywać.

congressus (łac.) — zjazd; towarzystwo; najazd.

białogrodzka orda — Tatarzy mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij ) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Niżowi — Kozacy z Niżu, czyli z Siczy Zaporoskiej.

czerń — chłopstwo.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

giaur (z tur., pogard.) — niewierny, chrześcijanin.

jasyr — niewolnicy, jeńcy.

ułus — osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

wodę na miecze leli — zawarli ugodę.

żenie (z ukr.) — gna.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

puszkarz (daw.) — artylerzysta a. rusznikarz.

litaury (z ukr.) — wielkie bębny, kotły.

larum — alarm.

żenie (z ukr.) — gna.

czabańczuk — pasterz stepowy.

surowiec — bicz z surowej skóry.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

kurzeń — oddział kozacki.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

dziryt — włócznia, dzida.

staja a. stajanie — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

janczarowie (tur.) — piechota turecka.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

poturczeniec (daw.) — człowiek, który przyjął wiarę i kulturę turecką.

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu , używany przez piechotę do kruszenia zbroi.

handżar a. kindżał — nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika.

pardwa — ptak średniej wielkości z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, w Polsce już dziś właściwie nie występuje.

aga — turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

prosić pardonu — błagać o litość.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

Jaremie ne zderżysz (z ukr.) — Jeremiemu nie dasz rady.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

rab (daw.) — sługa.

puszka (daw.) — działo, armata.

hore tobi (ukr.) — biada tobie.

horyłka (z ukr.) — wódka.

przyszle — dziś popr.: przyśle.

mułła — nauczyciel, znawca prawa islamskiego.

azali (starop.) — czy, czyż.

zali (starop.) — czy.

carz (daw.) — władca.

przedzierzgnąć — zmienić.

pomyłuj (ukr.) — zmiłuj się.

inkomodować (z łac. incommodum : niedogodność, nieprzyjemność) — narażać na niewygody.

siła (starop.) — dużo, wiele.

imainacja (z łac. imaginatio ) — wyobraźnia, wyobrażenie.

niecułki ulęgałek — miski dzikich gruszek.

samopięt (starop.) — w pięciu, sam z czterema towarzyszami.

legitime natos (łac.) — urodzonych z legalnego małżeństwa.

jasyr (z tur.) — niewola.

modestia (łac.) — skromność.

ponoś (daw.) — podobno.

guldynka (starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

dyzgust (łac.) — przykrość, niesmak.

kopa — sześćdziesiąt.

popsować (daw.) — popsuć, tu: zabić.

pakta konwenta (z łac.) — umowa, ugoda, układy.

siła (starop.) — dużo, wiele.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

aprosz (z fr. aproche : podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

perspektywa (daw.) — luneta.

siła (starop.) — bardzo.

obstupuit (łac.) — zdziwił się, osłupiał.

Chocim (ukr. Chotyn ) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

janczarowie (tur.) — piechota turecka.