Ян Борщевский - Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта (на белорусском языке)

Прайшло няшмат часу, ужо i самавар прынеслi, налiваюць гарбату, стары пан Ротмiстар, седзячы ля стала, сказаў гаспадынi:

- Мая панi, даўней гарбата была лекамi ад галавы, а цяпер без яе i жыць не могуць, якiя перамены ў свеце.

Пан З... паставiў шклянку на стол.

- Слухай цяпер, - сказаў мне, - раскажу табе пра дзiўныя здарэннi з Драўляным Дзядком.

Дзецi, хоць, можа, не раз чулi гэтае апавяданне, поўныя цiкавасцi, прымайстравалiся ля бацькi.

ШТО ЗДАРЫЛАСЯ З ДРАЎЛЯНЫМ ДЗЯДКОМ

У Полацку, калi езуiцкiя муры перабудоўвалi паводле новага загаду[6], выкiнулi разам з друзам усё тое, што было бескарыснае i непатрэбнае, асуджаны быў i гэты бедны Дзядок на такую ж знявагу; засыпаны вапнаю i пабiтаю цэглаю, ляжаў ён непадалёку ад тых муроў, колер валасоў i твару ягонага ўжо змянiўся ад дажджоў i спёкi; работнiкi, нанятыя расчышчаць тыя мясцiны, выкапалi яго з-пад друзу i прынеслi да свайго гаспадара-купца,мяркуючы, можа, на што-небудзь яму спатрэбiцца. Купец задумлiва глядзеў на гэтага Дзядка i вырашыў, што гэта, мусiць, бюст нейкага вялiкага чалавека, паклiкаў да сябе фактара[7] жыда Залмана, пытаючыся, што значыць гэты драўляны бюст; можа, ён мае рысы князя або якога даўнейшага мысляра.

- Ведаю добра, - усмiхаючыся, сказаў Залман, - што нi князь гэта, нi мудрэц, але гэтая галава, калi выглядвала з-за муру, то гаварыла, i кажуць, што часам i вельмi разумна, я яе сам бачыў.

- Гаварыла? Што за лiха, драўляная галава! Пэўна, нейкiя тут чары?

- А можа, i чары, навошта яна табе, аддай мне, я за яе заплачу.

- Хочаш, як бачу, мяне ашукаць. Лухту мелеш: драўляная галава гаварыла, быць гэтага не можа.

Падчас гэтае размовы жыда з купцом падышоў хтосьцi, апрануты па новай модзе, можа, якi чыноўнiк або настаўнiк, i, гледзячы на Драўлянага Дзядка, кажа:

- Гэта галава грэцкага фiлосафа Сакрата, я чытаў пра яго i бачыў яго партрэт, падобны на гэты твар. Ён шмат пакутаў прыняў ад сваей жонкi Ксантыпы i за праўду, якую гаварыў свету, спазнаў гора.

Купец, радуючыся, што знайшоў такi скарб - бюст вялiкага Сакрата, пра розум якога некалi чуў, адагнаў жыда ад Дзядка i вырашыў мець яго ў вёсцы ў сваiм доме i, часам гаворачы пра Сакратавы пакуты, нагадваць учынкi свае жонкi, бо яго жонка Яўхiмiя была падобная да Ксантыпы.

Ужо праз колькi дзён Драўляны Дзядок з купцом пераехалi ў вёску, што была за некалькi дзесяткаў вёрст ад Полацка, гаспадар унёс яго ў хату, з гонарам паказвае сваёй жонцы, тлумачачы ёй, што гэта бюст слаўнага грэцкага мудраца.

Яўхiмiя глянула на Дзядка скоса:

- Гэтае страшыдла драўлянае з барады i носа падобнае на цябе - цi варта было цягнуць яго з сабою.

Дарэмна муж пераконваў, што гэта вялiкi рарытэт, i ўжо нешчаслiвы Дзядок мусiў быць выкiнуты з дому i начаваць пад голым небам, але, на шчасце, прыйшоў сусед i прыяцель; ён супакоiў Яўхiмiю i давёў ёй, што гэты твар нiчога агiднага ў сабе не мае, можа быць, гэта бюст нейкага пустэльнiка або манаха, якi некалi жыў пабожна, а таму варты пэўнае павагi.

Яўхiмiя нарэшце згадзiлася пакiнуць у хаце гэтага Дзядка, аднак не раз плявала на яго, называючы страшыдлам, i заўсёды пазiрала гняўлiвым вокам. Гаспадар растлумачыў свайму прыяцелю, што гэта бюст славутага мысляра Сакрата, i яго памясцiлi на сцяне мiж двух вокнаў.

Уначы, калi ўсе спалi, i яшчэ не праспяваў певень, Яўхiмiя з крыкам усхоплiваецца з ложка, будзiць мужа, каб хутчэй запалiў агонь, бо той Драўляны Дзядок напалохаў яе i яна ўся дрыжыць з пярэпалаху; муж падхапiўся, здзiўлены гэтым выпадкам, i запалiў святло.

- Гэты драўляны дзед, - сказала Яўхiмiя, - усю ноч снiўся мне ў жахлiвых аблiччах, я ўцякала ад яго праз дзiкiя лясы i багну, а ён гнаўся за мною з паходняю i хацеў мяне скiнуць у нейкую вогненную прорву; калi абудзiлася ад гэтага сну, дрыжучы ад страху, убачыла яго ў месяцавым святле на сцяне, зiхацелi яго вочы i ён люта пазiраў на мяне, ах! злiтуйся, вынесi гэтае страшыдла прэч.

Муж, прыгадваючы, што некалi яму жыд расказваў, думаў сам сабе: "А можа, i праўда, што ў iм схаваныя нейкiя чары", аднак, нiчога пра гэта сваёй жонцы не мовячы, узяў Дзядка са сцяны, занёс у пякарню, паставiў на печ, а Яўхiмii казаў, што той сон i грозныя вочы Дзядка прымроiлiся ёй ад неспакойных думак, аднак жа святло гарэла ўсю ноч, i Яўхiмiя заснула спакойна толькi перад свiтаннем.

А Дзядок, забыты ў пякарнi на печы, праз некалькi тыдняў пачарнеў ад дыму, якi там штодня стаяў пад столлю цэлаю хмарай. Праз нейкi час купцовы парабчанкi i яшчэ некалькi дзяўчат з тае вёскi знялi Дзядка з печы, каб напалохаць парабкаў, якiя пасля вячэры ў цемры павiнны былi iсцi спаць на сена. Апярэджваючы iх, дзяўчаты паспяшалi да аборы, абкруцiўшы прасцiнаю куль саломы, з якога наверсе тырчала галава Дзядка, i хацелi яго паставiць, нiбы пудзiла, ля сцяны, але тут нечакана каля iх пачаўся незвычайны шум, i вочы Дзядка засвяцiлiся агнём; дзяўчаты з крыкам разбеглiся,некаторыя пападалi непрытомныя на дарозе, iншыя ўскочылi ў дом, бледныя, быццам нежывыя: даведаўшыся пра гэтае здарэнне, пабеглi ратаваць самлелых, ледзь вярнулi iх да жыцця. Куль саломы i Дзядка знайшлi ля сцяны. Яўхiмiя крычала, што ў iм сядзiць д'ябал, гаспадар i iншыя мужчыны даводзiлi, што дзяўчатам усё гэта прымроiлася, бо яны палахлiвыя, аднак жа Дзядок ужо не вярнуўся ў хату, кiнуты ў адрыне, ён ляжаў там на вiльготнай зямлi.