Ян Борщевский: Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)

Ян Баршчэўскi

Душа не ў сваiм целе

Пераклад: Мiкола Хаўстовiч

Разлеглы абшар Валынi1 ў большай частцы пакрыты лясамi, на захадзе ж вачам адкрываюцца стэпы i зусiм iншыя краявiды. Праз ваколiцы i мястэчка Цуднаў2 плыве Цецераў; на заходнiх i ўсходнiх берагах гэтае рэчкi ўздымаюцца высокiя дзiкiя скалы, нiбыта руiны даўнiх часоў, i здаецца, што iх накшталт сценаў узнесла сама прырода, каб адмежаваць Палессе ад тлустае i ўрадлiвае зямлi. Ад Цуднава аж да межаў Падолля3 - паўсюль улетку можна бачыць нiвы, засеяныя буйною пшанiцаю; тут зямля без вялiкiх намаганняў аратага дае багаты плён. Хоць жыхары гэтых ваколiцаў забяспечаны ўсiм, што толькi трэба дзеля iхнiх выгодаў, аднак i сярод iх слёзы, трывога, пакуты сустракаюцца як i ўсюды; няма праўдзiвага шчасця, няма раю на гэтай зямлi.

Халера, цяжкая азiяцкая хвароба, ахапiла ўсходнюю частку Еўропы i ў 1847 годзе, пераходзiла з месца на месца, iмкнучыся на поўнач i на захад; i гэтай кары Божай паўсюль папярэднiчала надзвычайная трывога. У пачатку чэрвеня 1848 года4, у самую спёку, з'явiлася яна на Валынi i была ў асобных мясцiнах жудаснаю; у мястэчку Цуднаве i ў ваколiцах пасля гэтае страшэннае бяды шмат засталося няшчасных удоў i сiрот.

Увосень, калi небяспека тае страшнае эпiдэмii знiкла, у доме шляхцiца Н. сабралiся суседзi, i сярод iх пан Зянон, якi, вандруючы па гэтым краi, пазнаёмiўся з ветлiвым гаспадаром. У гэтай грамадзе пачалася размова пра халеру, пра нябожчыкаў i пра тых, хто ачуняў; госцi, нiбыта мараходы на беразе пасля жахлiвае марское буры, успамiналi сяброў i знаёмых, што знiклi ў вiрах, i тых, каму Бог дазволiў выплыць на бераг, каб яшчэ працягваць пiлiгрымку свайго жыцця.

- Шкада Саматнiцкага, - прамовiў адзiн з гасцей. - Добры быў чалавек! Як ён стараўся дапамагаць тым, хто пакутаваў ад гэтае хваробы, а сам памёр без догляду, бо жыў у адзiноце на хутары, дзе толькi дрэвы шумяць над дахам.

- Адкуль, Мацею, у цябе такiя весткi? Саматнiцкi i цяпер жыве на тым жа хутары, я нядаўна сам яго бачыў.

- Я ведаю, што хтосьцi там жыве, але не ён, бо знаў яго добра. Быў гэта мужчына высокага росту, светлавалосы, досыць прыгожы, а гэты - зусiм iншы, ростам значна меншы, худы, чарнявы i, здаецца, нават старэйшы.

- Гэта Саматнiцкi. Праўда, нiжэйшы, iншы з твару, бо ён цалкам перамянiў цела, а як гэта сталася, ведаю толькi я.

- Дзiўныя рэчы ты апавядаеш, пане Мiкола, - сказаў гаспадар. - Усiм нам цiкава ведаць, якiм гэта чынам можа чалавек змянiць сваё аблiчча.

- Рэч немагчымая, незразумелая, надзвычайная i нечуваная, але так было.

- Аднак растлумач жа нам гэтую загадку! - закрычалi ўсе госцi. - Бо нiхто з нас адгадаць яе не можа.

- I я таямнiцу не зразумеў ва ўсiх дэталях, але пра тое толькi раскажу, што бачылi, i пра тое, што ён сам нядаўна расказваў.

У часе тае лютае халеры, ведаеце самi, Саматнiцкi быў смялейшы за самiх лекараў, рызыкаваў, на любы клiч ляцеў, абы толькi даць ратунак людзям: хворых нацiраў нейкiмi таямнiчымi лекамi i штосьцi даваў выпiць, ды такiя гэта мела добрыя вынiкi, што анiводзiн не памёр з тых, каго ён наведаў.

Цуднаўскi мешчанiн, адзiн з маiх знаёмых, расказаў мне пра такое дзiўнае здарэнне. Ягоная жонка раптоўна адчула моцны боль у сярэдзiне, i зараз жа з'явiлiся ўсе прыкметы тае страшнае хваробы; дык ён паспяшаўся да нашага цудоўнага лекара прасiць дапамогi. Калi ён прыбег на хутар, то аслупянеў, уражаны незразумелым вiдовiшчам: на панадворку перад самаю брамаю ўбачыў Саматнiцкага; той выглядаў нябожчыкам: рукi i ногi былi не падуладныя яму, вочы адкрытыя, твар бледны; мёртвае цела, адарваўшыся ад зямлi, рухалася, i здавалася, што нейкая нябачная сiла кiдала гэты труп ва ўсе бакi. Мешчанiн хацеў ужо ўцякаць адтуль, але пачуў голас: "Пачакай хвiлiну, спачатку трэба, каб ты маё цела намазаў лекамi i выратаваў ад пошасцi, тады буду гатовы iсцi з табою". Праз колькi хвiлiнаў цела стала на ногi, здаровы Саматнiцкi аправiў на сабе вопратку i сказаў: "Ну, цяпер пойдзем, ведаю, чаго ты прыйшоў: жонка твая ачуняе". I сапраўды, таемнымi сваiмi лекамi ён выратаваў яе за пару гадзiн.

А вось якiм чынам гэты дзiўны лекар, што засцерагаў сябе i ратаваў iншых, трапiў у вялiкае няшчасце. Пэўнага дня, калi ён, маючы намер iсцi да хворых, намазваў сваё цела, каб засцерагчыся ад пошасцi, адна асоба, якую ён моцна кахаў, недзе ў далёкiм краi цяжка захварэла на халеру. Саматнiцкi гэта ўбачыў, бо кажуць, што душа, калi яе не абцяжарвае цела, далёка бачыць i чуе. Быў ён вельмi ўзрушаны, i нават забыўся, што з целам ягоным можа здарыцца няшчасце, калi не схаваць яго ў зацiшным кутку.