Ян Борщевский: Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)

- Гэтыя салёныя хвалi, разбушаваўшыся колiсь, выйшлi з высокiх берагоў, залiлi ўсю прастору зямнога шара i пакiнулi вадзяных iстотаў на вечны ўспамiн у тоўшчы зямлi, у вапнавых скалах i на высокiх гарах. Даследчыкi, сустракаючы гэтыя дзiвы, бачаць сляды мiнулага жыцця i паглыбляюцца ў таямнiчую мiнуўшчыну; i кожны з iх паводле свайго разумення стараецца прачытаць ды вытлумачыць гэтыя iероглiфы; час мераюць яны тысячагоддзямi; сягаюць у самую сiвую даўнiну, каб розумам ахапiць усе варункi iснавання гэтага свету. Але дарэмныя iхнiя намаганнi: глыбiнi зямлi, горы ды скалы - гэта трупы мiнулых стагоддзяў, халодныя i нямыя, яны не раскажуць iм нi пра пачатак, нi пра поступ стагоддзяў, нi пра перамены ў жыццi, нi пра канец свой; каб убачыць даўно мiнулы свет, трэба ўваскрэсiць, ажывiць даследаваць яго таямнiцы, знайсцi пачатак i канец усяго. У кожную эпоху прырода - непрачытаная кнiга; шчаслiвы, хто добра разгледзеў свет, у якiм жыве, i ўваскрэсiў частку мiнуўшчыны; каб расказаць пра ўсе цуды - мала слоў у чалавечай мове.

З паўгадзiны размаўлялi мы пра розных iстотаў, што жывуць на сушы, у моры i ў паветры, пра тое, як змянялася iхняя форма, чаму знiклi асобныя вiды, рэшткi якiх можна знайсцi толькi ў тоўшчы зямлi, у бурштыне i ў вапнавых скалах. Пасля пан Рылец падняўся з крэсла, запалiў дзве свечкi, выняў з шафы шкляныя слоiкi рознае формы i памераў, парашкi паклаў на стол (адны з iх былi з нейкiм металiчным бляскам, iншыя - з крышталёвым, яшчэ былi шэрыя, чорныя, чырвоныя) i сказаў мне:

- Цяпер будзем даследаваць таямнiцу ды моц каляровых вадкасцяў, што ты прывёз мне ад пана Гайнара: убачыш iх моц, убачыш цуд ўваскрашэння iстотаў, якiя тысячы гадоў ляжалi некранутыя ў сваiх скалiстых магiлах; убачыш i такiх, што чалавечае вока не заўважае, а мiкраскопы ледзь толькi прыкмячаюць iхнi рух ды форму.

Сказаўшы гэта, ён выйшаў за дзверы i хутка вярнуўся з хлопцам, якому было, можа, крышку болей за пятнаццаць гадоў: бледнатвары, нос сплюснуты, тоўстыя губы, густыя, як шчацiнне, натапыраныя валасы.

- Гэта мой лёкай, глухi i нямы, - сказаў гаспадар. - Увогуле, мне такi i патрэбны: не чуе маiх размоваў i не раскажа тым, каму гэта не трэба ведаць; я рады, што знайшоў сабе такога памочнiка.

Ён загадаў хлопцу напоўнiць вадою падрыхтаваны посуд, а пасля пачаў даследаваннi. Спачатку паставiў на стол мiску, у якой была салёная марская вада i дзве запаленыя свечкi; я падступiўся блiжэй, каб лепей бачыць, што будзе тут рабiцца. Вучоны сыпнуў у мiску жменю патоўчанае вапнавае скалы, якая складалася з акамянелых ракавiнаў ды iншых марскiх iстотаў; нейкi час ён моўчкi ўзiраўся ў ваду, змешаную з вапнаю, потым улiў туды некалькi кропляў сапфiравае вадкасцi - i, ў мiсцы нечакана заварушылася, забурлiла; праз колькi хвiлiнаў ён дадаў туды кроплю чырвонае вадкасцi i сказаў:

- Глядзi цяпер.

Я ўбачыў жывых вустрыцаў i ўсялякiх слiмакоў: яны раскрывалi i закрывалi свае шкарлупкi; нейкiя вадзяныя павукi, рыбкi, маленькiя ракi i жукi розных колераў снавалi сюды-туды.

- I ў моры цяпер шмат што змянiлася, - патлумачыў ён, - рыба, вустрыцы, слiмакi ды iншыя стварэннi сталi ўжо не такiя, як раней.

Пасля даў знак хлопцу, каб замест мiскi паставiў меднiцу, у якой было крыху вады, i ўлiў туды нейкiя шэрыя ды зялёныя вадкасцi, дадаў нейкага тлушчу ды нейкага густога, накшталт смалы, алею, усыпаў дзве жменi зямлi i дзве жменi тоўчанае вапнавае скалы, перамяшаў усё i ў гэтую мiкстуру капнуў некалькi кропляў сапфiравае вады. Бурлiла ў медным посудзе, уздымалiся ды лопалiся ў паветры пухiры; газ, прыкры, аж не стрываць, напоўнiў паветра; ён дадаў туды яшчэ некалькi кропляў чырвонае вады - выбухнуў агонь, пачуўся шум i сыканне. А калi затухла полымя, я ўбачыў поўную меднiцу жахлiвых гадаў; iхнiя вочы свяцiлiся крывавым бляскам. Гледзячы на гэтых жудасных пачвараў, пан Рылец сказаў:

- Гэта страшыдлы мiнулага, у iх абудзiлася жыццё, з'явiлася i атрута смяртэльная; бяда, калi дакранешся да iх рукою: ад асобных з iх застаюцца невылечныя раны, iншыя забiваюць насмерць. Зло i дабро iснавалi ад пачатку свету, аднак ёсць перамены як у фiзiчным, так i ў маральным свеце, а ўваскрашаць гэтых монстраў мiнуўшчыны трэба дзеля таго, каб, параўноўваючы з цяперашнiм пакаленнем, лепей пазнаць свет новы i стары.

Сказаўшы гэта, ён паклаў на стол аркуш белае паперы, рассыпаў на iм зроблены з розных фарбаў парашок (такi дробны, як найдалiкатнейшы пылок), папырскаў сапфiраваю i чырвонаю вадою - i на папяровым аркушы, як на воблаку, з'явiлiся прыгожыя вясёлкi. I раптам адтуль узляцелi цудоўныя рознакаляровыя матылi: яны снавалi ў паветры, пасля абляпiлi сцены ды вокны i сядзелi, як найпрыгажэйшыя кветкi. Пан Рылец сказаў: