Альгерд Бахарэвiч - Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

Таямнічы Баціл – гэта, відаць, мім, комік, які жыў у Рыме часоў імпэратара Актавіяна Аўгуста, весяліў плебеяў і патрыцыяў і нават заснаваў сваю школу пантамімы. Вядома, пішучы пра Рым, Вэрлен меў на ўвазе свой Парыж, “падупаласьць” якога францускі паэта апяваў усё жыцьцё. У арыгінале ня Рым, у арыгінале – Імпэрыя…

Кожны, хто нарадзіўся ў Імпэрыі часоў заняпаду, – сатурніянец, ён чакае белых барбараў і спадзяецца на блазнаў. Блазны, оргіі, культурная нэкрафілія – знакі блізкай сьмерці. Позьні СССР, мая Імпэрыя, была тэрыторыяй улады плебеяў, яна дала сьвету столькі блазнаў, але так мала паэтаў. Магчыма, таму ў гэтай Імпэрыі так хацелася рамантыкі: мушкетэраў, д’артаньянаў, робін гудаў, жанаў д’арк і шэрлакаў голмсаў. Магчыма, таму яна так любіла П’ера Рышара і Люі дэ Фюнэса.

“Падупаласьць”, “пусткі сум” – стыхія Вэрлена, ягоная восень, ягоная заганнасьць, ягоная радзіма. На такім грунце прыдумаць сваю Беларусь было немагчыма. Такое пачуцьцё, што Багдановіч усё сваё нядоўгае жыцьцё мучыўся гэтай супярэчнасьцю: як прымірыць у сабе балючы дэкаданс Вэрлена, да якога яго няўмольна цягнула, і здаровы беларускі нацыяналізм, што пах узаранай зямлёй, а не салодкай спарахнеласьцю і гнільлю.

Цяпер правыя крычаць пра заняпад Эўропы і мараць вярнуць яе ў залатое імпэрскае мінулае, калі кожны раб ведаў сваё месца і барбара можна было вызначыць па колеру скуры. Яны ня ведаюць, ня могуць усьвядоміць, што стан Імпэрыі – гэта стан пэрманэнтнага заняпаду, стан пастаяннага гніеньня. Імпэрыя ня можа ня быць падупалай – гэта тая куча мёртвага лісьця, на якой яна будуе свае палацы, замкі, калёны, помнікі. Ці вакзалы са статуямі на даху – быццам выпраўляючы іх у вечнасьць зь білетам у адзін канец.

Нават калі табе не пашчасьціла трапіць у школу з францускай мовай, ты яе ўсё роўна рана ці позна пачуеш.

Маімі першымі францускімі словамі былі, ясная рэч, “пуркуа па” (“почему бы не-е-ет?”), “а ля гер ком а ля гер” і “вуаля”. Усе з “Трох мушкетэраў”. Нужны паріжу деньгі – сэ ля ві. Гэта пазьней ужо ў памяці назаўжды захрасьне дурацкае “жэ нэ манж па сіс жур”. Пра “Банжур, мадам” і “Арэвуар” гаворкі няма, зь імі і так ясна. Скончыцца ўсё мусіла банальным “жэвузэмам”. Аднак выйшла інакш.

На першым жа ўроку нашая з табой настаўніца Віка навучыла нас прымаўцы: “chacun est l’artisan de sa fortune“. То бок кожны каваль свайго шчасьця і партызан свайго лесу. Яна наогул любіла даваць нам прымаўкі ў якасьці хатняга заданьня: так мы даведаліся, напрыклад, што qui vivra verra, і гэта аказалася чыстай праўдай.

Прымаўкі, што па-француску, што па-беларуску, заўжды нясуць у сабе дадатковыя, лішнія, але дужа цікавыя для марнатраўнага розуму сэнсы. Скажаш, напрыклад, “ня мела баба клопату, купіла парася”, і думаеш чамусьці пра інстытут шлюбу. Пачуўшы, што “бог не цяля, бачыць круцяля”, успамінаеш пра камэры відэаназіраньня і цэнзуру ў сеціве…

Адна з прыгожых, бюргерскіх па сваёй філязофіі беларускіх прымавак, што ўсплыла ў 2000-х і пасьпела ўжо набіць аскому, гучыць так: рабі пільна, і тут будзе Вільня. Цудоўны загаловак для кепскіх тэкстаў. Вільня Вільняй, але спробы зладзіць уласны Парыж за тысячы кілямэтраў ад самога Парыжу ні да чога добрага не прыводзяць. Так вучыць нас беларуская літаратура.

І правільна робіць. У агонь яго, рассаднік хваравітасьці і млявасьці, дурных ідэй і непатрэбства! Як пісаў Зьмітрок Бядуля ў артыкуле “Чаму яшчэ няма беларускага раману?”:

“Тое, што мы бачым у нашых большых празаічных творах… таксама нас не ўздавольвае: там мы знаходзім ненармальныя скокі ад вульгарных п’яніц да футурыстаў-неўрасьценікаў. Гэта, трэба прызнацца, далёка ад праўдзівай псыхікі нашага народа…”

Усё ён, Парыж, вінаваты. Парыж, які разбэшчвае, руйнуе, прымушае раўнаваць і раўці, як саўгасная карова, адганяючы хвастом аваднёў, прымушае корпацца ў сваіх балячках. Парыская хвароба. Мы, беларусы, не такія. Балячкі можна проста прыпячы.

У 1928 годзе Бядуля выдаў свайго жудаснага “Салаўя” – “аповесьць з часоў паншчыны”. У 1935 яе экранізавалі, а ў 1939 паводле гэтага твору нават паставілі балет. Нечым злавесным патыхае ад гэтых словаў і лічбаў: балет “Салавей” 39-га году…

Сюжэт аповесьці такі. Дваццатыя гады мінулага стагодзьдзя. Аўтар, які жыве ў Менску, адгукаецца на прапанову сябра зьезьдзіць у саўгас за 20 км ад сталіцы Савецкай Беларусі. Там нейкі стары дзед распавядае яму легенду пра Салаўя, а аўтар слухае – і ў галаве ягонай нараджаецца ідэя аповесьці.