Alfred Szklarski - Tomek w grobowcach faraonów

[155]Atba:a – pierwszy dopływ Nilu (prawy), jeśli patrzeć od Morza Śródziemnego, a ostatni – od źródeł.

[156]Sahel – z arabska: skraj, brzeg.

[157] Acacia verec (seyal) i Acacia ferriginea – śluz wydzielany przez te rośliny twardnieje na słońcu, łatwo rozpuszcza się w wodzie, służy do wyrobu klejów, farb artystycznych i leków jako tzw. środek osłaniający. Zbiera się po porze deszczowej.

[158]Gazele – nazwa nadawana grupie gatunków z rodziny krętorogich, należących do antylop. Gazele różnią się od nich niewielkimi rozmiarami i budową ciała. Przystosowane są do szybkiego biegu. Addaks lub adaks (Addaks nasomaculatus), dorkas (Gazeta dorcas), oryks (Oryx gazella) – gatunki gazeli zamieszkujące m.in. Sudan.

[159]Linię tę otworzył lord Kitchener 27 lutego 1912 r.

[160]Tornado – powstaje na skutek zderzenia wiatru zwanego hammatan, wiejącego od północy, i monsunu wiejącego z południa. Na pograniczu obu wiatrów wywiązują się straszliwe burze, zwane tornadami.

[161]Zastąpienie charakterystycznych dla klimatu suchego, pustynnego, palm daktylowych przez baobaby oznacza zmianę klimatu na wilgotniejszy. Jest to równocześnie naturalna granica między sahelem a sawanną.

[162]Jezioro Nau (No) stanowi najbardziej na zachód wysuniętą część Nilu (podobnie jak III katarakta).

[163]Nil stał się żeglowny w tej części od 1900 r. dzięki angielskim żołnierzom i misjonarzom.

[164]Tam-tam to prawdziwy telegraf dżungli. Wydrążony pień drzewa, obciągnięty z obu stron małpią skórą, wydaje dźwięk o takiej częstotliwości, że nie tłumią go drzewa i rośliny. W dżungli nie słychać często strzału karabinowego z odległości kilometra, a są takie tam-tamy, których głos dochodzi z kilku, a nawet kilkunastu kilometrów.

[165]Luta Nziga – w języku tubylców Jezioro Alberta. Nazwa w tłumaczeniu na język polski: “światłość, która zabija szarańczę”.

[166]Bunyoro – jedno z ówczesnych królestw na terenie dzisiejszej Ugandy (pozostałe to: Buganda, która pierwsza przyjęła protektorat brytyjski oraz Toro i Ankola).

[167]Misjonarze pojawili się w tej części Afryki pod koniec pierwszej połowy XIX wieku. W Ugandzie znaleźli się najpierw anglikanie, wezwani przez Stanley’a w 1877 r., a w dwa lata później przybyli tam Ojcowie Biali (rzymscy katolicy). Wszyscy oni zostali wypędzeni w 1882 r., gdy król Mtesa, a po nim Mwanga przyjęli islam. Zakończyło się to prześladowaniami, w wyniku których dwudziestu dwóch młodych chrześcijan z Karolem Lwangą na czele, poniosło śmierć, w okresie od 26 maja 1886 r. do 27 stycznia 1887 r. Najmłodszy z nich, Kizito, miał 14 lat. Kościół rzymskokatolicki czci ich jako świętych.

[168]Według wierzeń fetyszyzmu, złe duchy nosiły imiona i osadzały się w różnych częściach ciała człowieka, m.in. w jego stopach. Fetysz (z fr. – fetiche, z port. feitico – czary) – w religiach pierwotnych przedmiot obdarzony magiczną siłą, lub uważany za wcielenie bóstwa.

[169]Termity -jest ich ponad 1000 gatunków, opisane są tylko niektóre. Ich społeczeństwo jest znakomicie zorganizowane wokół królowej, 20 do 30 razy większej od robotnic, które pełnią rolę architektów i budowniczych oraz żołnierzy, broniących termitier i zdobywających nowe tereny. Budują potężne budowle, bardzo odporne na zmiany atmosferyczne, twarde jak skały.

[170]Metys – tu: mieszaniec arabsko-murzyński. Mulat – mieszaniec czarno-biały.

[171]W 1891 r. w Brukseli kraje europejskie podpisały umowę, zobowiązując się do walki z niewolnictwem w Afryce. Zniesiono je w Stanach Zjednoczonych po wojnie secesyjnej (1861-1865); na Kubie (1881 r.); w Brazylii (1888 r.); w afrykańskich posiadłościach Belgii (1890 r.); na Zanzibarze (1909 r.); w Sierra Leone (1928 r.).

[172]Askari – żołnierz.

[173]Zeribą (z arab. zaribah – krzaki, zagroda) – sztuczne ogrodzenie z kolczastych krzewów, budowane dla ochrony przed napaścią dzikich zwierząt.

[174]Ingeleza – Anglik.

[175]Wazungu – Europejczycy.

[176]Tumbo modje – znaczy to, że mają wspólną matkę (dosłownie: jeden brzuch).

[177]Tabu – zakaz kontaktowania się z pewnymi przedmiotami, osobami, dla uniknięcia kary ze strony sił nadprzyrodzonych.

[178]Borna – centralny plac w wiosce, miejsce publicznych spotkań.

[179]Dawa kali sana – lekarstwo bardzo mocne.

[180]Powszechnie znana przepowiednia głosiła, że Uganda zostanie podbita, jeśli biały człowiek wkroczy do niej od północy. Wykorzystał to sprzyjający Arabom Mwanga, jeden z murzyńskich królów, który w 1885 r. rozkazał zamordować pierwszego biskupa anglikańskiego: Jamesa Hanningtona.

[181]Busingizi – śpiączka.

[182]Bassi – dosyć!

[183]Hawala, buana – dobrze, panie.

[184]Impala (Aepyceros melampus) – gatunek z rodziny krętorogich, z grupy gazeli. Długość ciała – do 2 m, rogów – do 0,75 m, wysokość – do l m, waga – do 90 kg. Płowoszare lub rudawe. Pod brzuchem i na nogach jaśniejsze, często białe. Rogi tylko u samców. Zamieszkuje tereny otwarte we wschodniej i południowej Afryce.

[185]Maczan – platforma do polowania.

[186]Jard (yard) – angielska miara długości, l jard = 91,44 cm.

[187]Jeden z bohaterów powieści Tomek na Czarnym Lądzie.

[188]Głos lamparta przypomina chrząkanie pawiana, o którym mówi się też, że “szczeka”, podobnie jak pies.

[189]Lampart mierzy do 140 cm, a waży około 60 kg. Lew, odpowiednio – 240 cm i 180 kg.

[190]Stopa – angielska miara długości (około 30 cm).

[191]Impala, gnu, bawolec, tomi – gatunki antylop.

[192]W 1907 r. myśliwy Jim Corbet (1875-1955) zastrzelił w Indiach tygrysicę z Cham-pawat, której przypisywano 436 ofiar ludzkich. W trzy lata później zabił lamparta z Panar, zabójcę 400 osób. Mając 63 lata, rozprawił się z tygrysicą z Thah, którą zwabił naśladując zew samca. Miał wielki szacunek dla zwierząt. Nazywał tygrysa “mężnym gentlemanem”. Jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na konieczność ochrony zwierząt.

[193]Było to w 1898 r.

[194]Niektóre plemiona tak właśnie polują na antylopę bongo. Wokół karmnika z solą budują zagrodę z bambusów.

[195]Eland (Taurotragus oryx), zwana także “kanna” lub “oreas”. Gatunek z rodziny krętorogich, należy do antylop. Żyje w niewielkich stadach w Afryce równikowej i południowej.

[196]W 1886 r. po Jeziorze Alberta pływały dwa parostatki “Kedyw” i “Njanza”, które po pewnym czasie zatonęły.

[197]Na terenie dzisiejszej Tanganiki handlowano niewolnikami jeszcze w latach dwudziestych XX wieku.

[198]Marabut afrykański (Leptoptilos crumeniferus) – gatunek z rodziny bocianowatych. Zamieszkuje sawanny i wybrzeża wód w Afryce, z wyjątkiem południowych i północnych jej kresów. Trybem życia przypomina sępy, często szybuje w powietrzu. Gnieździ się na drzewach i skałach, tworząc kolonie. Osiąga długość około 130 cm, a rozpiętość skrzydeł – do 260 cm

[199]Niemal równocześnie do Ugandy dotarli misjonarze. Sprzeciwiali się oni między innymi wielożeństwu, z czym trudno było pogodzić się wodzom i królom murzyńskim.

[200]Kuja – chodźcie

[201]Buana! Kuja! – panie, chodźcie.

[202]Trzewikodziób (Balaeniceps rex) jedyny gatunek rodziny trzewikodziobów. Długość ciała – około 120 cm, rozpiętość skrzydeł – do 70 cm, zamieszkuje brzegi bagien i wód śródlądowych. Występuje na stosunkowo niewielkim obszarze we wschodniej części Konga, w południowym Sudanie, Ugandzie i nad jeziorem Czad.