Alfred Szklarski - Tomek w grobowcach faraonów

[123]Sahara ma powierzchnię ponad 8 milionów km. Długość 5000 km, a szerokość 2000 km. Jest największą pustynią świata. Serrir (serir) – pustynia piaszczysto-żwirowa. Hammada (hamada) – pustynia kamienisto-piaszczysta. Sahel – teren położony między pustynią a sawanną, czyli inaczej – półpustynia.

[124]Gurta – bukłak na wodę ze skóry młodego koźlęcia. Zszyta wzdłuż linii brzucha, ma wieszak z wielbłądziego włosia, służący jednocześnie do zamykania wlqiu.

[125]Uady (uadi, wadi, waadi) – z arab. suche łożyska rzek na pustyniach, które wypełniają się wodą jedynie w porze deszczowej na skutek gwałtownej ulewy.

[126]Suchorośla – rośliny pustynne, przystosowujące się do niedostatku wody. Mają np. liście o małej powierzchni utrudniającej parowanie wody i bardzo rozbudowany system korzeni. Korzenie mają czasem długość 25-30 m, a sięgają na głębokość 20-25 m.

[127]Gekkony (Gekkonidae) – rodzina gadów z podrzędu jaszczurek. Występuje w klimacie gorącym. Prowadzi nocny tryb życia. Osiąga długość od 5 do 30 cm (połowa z tego to ogon). Ciało pokryte miękką skórą i guzowatymi łuskami. Większość gatunków ma palce zakończone nie pazurami, a przylgami, co umożliwia chodzenie po pionowych ścianach i suficie. Żyją od 7-9 lat.

[128]Skoczek egipski (Jaculus jaculus), zwany bywa również skoczkiem pustynnym, zamieszkuje pustynie Afryki północnej i południowo-zachodniej Azji. Drobny ssak, gryzoń. Waży około 50-70 gramów, długość – 10 cm, z ogonem 25 cm. Wierzch ciała barwy piaskowej, ogon z białą kitą na końcu. Porusza się nocą skokami. Dzień spędza w norach. Żywi się roślinami stepowymi i nasionami.

[129]Stepówki (Pteroclidae) – rodzina z rzędu gołębiowatych, obejmująca szesnaście gatunków. Zamieszkują okolice pustynne i półpustynne. O świcie lub zmroku odbywają masowe przeloty do wodopoju, oddalonego nawet o 60 km. Występują głównie w Afryce i Azji.

[130]Sucha mgła – powoduje czasem tak wielkie zaciemnienie, że gazele wbiegają między karawanę i mieszają się w niej z ludźmi i zwierzętami.

[131]Choroba, na którą zapadł Nowicki, to prawdopodobnie trachoma, czyli jaglica lub inaczej egipskie zapalenie oczu. Do dziś stanowi jedną z najczęstszych chorób w Egipcie.

[132]Powszechnie spotykane na pustyni żaby: ropuchy Bufo regularis i Bufo mauritanicus.

[133]Anch – znak życia wiecznego w mitologii egipskiej, przypominający chrześcijański znak krzyża.

[134]Opis przypomina schemat budowy grobu królewskiego z Doliny Królów.

[135]Grób Tutanchamona został odkryty przez H. Cartera dopiero w 1922 r. Okazało się, że i on był obrabowany, ale złodzieje nie dotarli do sarkofagu faraona i dlatego odkrycie stało się jedną z największych sensacji archeologicznych XX wieku.

[136]Morse Samuel Finley (1791-1872) – amerykański malarz i wynalazca. Konstruktor elektromagnetycznego telegrafu, do którego w 1840 r. stworzył alfabet, składający się z systemu kropek i kresek.

[137]Kompleks sakralnych budowli w okolicach Medinet Habu powstawał na przestrzeni tysiąca lat, od Tutmesa I (XVI wiek) aż do VII wieku p.n.e. Sama wioska została założona przez Koptów na przełomie VI i VII wieku. Na ruinach faraońskich budowli wzniesiono nawet bazylikę. W VII wieku, po inwazji arabskiej, chrześcijańska ludność uciekła na południe i nigdy już tu nie powróciła.

[138]Abbuna – z arabska: ojciec, w sensie duchownego.

[139]Edfu (Idfu) – w latach 1936-1939 prowadziła tu prace wykopaliskowe polsko-francuska ekspedycja, z Kazimierzem Michalowskim na czele.

[140]Asuan, także As-suuan lub Assuan, antyczne Sy-e’ne (Suan), miasto na prawym brzegu Nilu, położone poniżej pierwszej katarakty. Popularne uzdrowisko, zwłaszcza w zimie, z nowoczesnymi hotelami.

[141]Mann Maurycy (1814-1876), dziennikarz. Był w Egipcie w 1853 r.

[142]Sękowski Józef (1800-1858), polski orientalista, profesor Uniwersytetu w Petersburgu. Podróżował po Syrii (spędził tam kilka miesięcy w klasztorze maronickim) i Egipcie (1820 r.) oraz Etiopii i Nubii (1821 r.). Wpłynął na zainteresowania Adama Mickiewicza Wschodem.

[143]Wężyk Władysław (1816-1848) – przyjaciel Cypriana K. Norwida, poeta, działacz kulturalny. Podróżował w latach 1839-1841 po Bliskim Wschodzie. Autor literackiej relacji z tej podróży, wykorzystanej zresztą w jednym z rozdziałów niniejszej powieści. Wężyk zmarł, niosąc pomoc ludności, w czasie zarazy na Górnym Śląsku.

[144]Mamur – tu: gubernator departamentu od Esne do Asuanu.

[145]W Paryżu na Placu Zgody w 1836 r., a w Nowym Jorku w 1881 r.

[146]Katarakty na Nilu – progi rzeczne, w których usytuowane są skalne przeszkody. Rzeka dzieli się tam na wiele potoków i wodospadów wciśniętych między ogromne bloki skalne. Prąd jest bardzo silny, co w zasadzie uniemożliwia żeglugę. Opisano 6 katarakt na Nilu w Egipcie właściwym – koło Asuanu; w Sudanie – obok Wadi Halfa; Nubii – poniżej Dongola; Sudanie – poniżej Meroe; Sudanie – poniżej Barber; Sudanie – poniżej Chartumu.

[147]W odległości 7 km na południe od Asuanu, na początku pierwszej katarakty, znajduje się, zbudowana w latach 1898-1902, tama o długości 2000 m i wysokości 40 m. Jej projektantem był angielski inżynier William Willcox. Spiętrza ona wody Nilu do wysokości 27 m, a utworzony w ten sposób zbiornik gromadzi około 5 miliardów mwody. Dzięki temu można nawodnić 200000 ha nieużytków. Tama została poświęcona 10 lutego 1902 r. W 1908 r. i 1912 r. podwyższano ją, co powodowało powodzie w Nubii. W latach 1960-1972 wybudowano w Asuanie inną tamę, zwaną wielką, która gromadziła 160 miliardów m wody i utworzyła sztuczne morze o długości 500 km, a szerokości od 10 do 17 km. Spowodowała ona zalanie wielu starożytnych zabytków.

[148]Nie ma Boga prócz Allacha, a Mahomet jest wysłannikiem Allacha.

[149]Abu Simbel – wysoka, pionowa skała tuż nad brzegiem Nilu w odległości 200 kilometrów na południe od Asuanu. W jej wnętrzu mieści się, wykuta w kamieniu, świątynia Ramzesa II i jego żony Nefertari (XIII wiek p.n.e.). Wejścia strzegą cztery posągi faraona w postaci siedzącej, wysokie na 20 metrów. Świątynia była tak budowana, by wschodzące słońce mogło dosięgać swym blaskiem do najdalszego, najświętszego, pomieszczenia, gdzie siedział na tronie król w otoczeniu bogów. Skała została zatopiona przez wody Jeziora Nasera, sztucznego zbiornika, powstałego na skutek budowy wielkiej tamy. W wyniku międzynarodowej akcji UNESCO, świątynie zostały przeniesione na skałę wyższą o 64 metry i w ten sposób ocalone przed zatopieniem. Tą fascynującą akcją kierował m.in. polski archeolog, egiptolog i historyk sztuki Kazimierz Michałowski (1901-1981).

[150]Ryłło Maksymilian (1802-1848), misjonarz. Po wypędzeniu jezuitów z Rosji w 1820 r. duszpasterz więźniów w Rzymie. Wsławił się tam m.in. pielgrzymką 1300 więźniów, zwolnionych na przepustkę za jego poręczeniem, do tzw. św. schodów. Później pracował w Bejrucie, gdzie założył chrześcijańskie kolegium dla Azji. W 1846 r. mianowany wikariuszem apostolskim dla Afryki Centralnej, podjął wyprawę w głąb Afryki. Umarł w Chartumie i tam został pochowany.

[151]Ryłło został pochowany w ogrodzie misyjnym w Chartumie, skąd w 1900 r. zwłoki przewieziono do grobowca zakonnego na cmentarzu Matarich pod Kairem.

[152]Derwisz – żebrzący mnich muzułmański. Anglicy nazywali tak żołnierzy Mahdiego.

[153]W źródłach podaje się od dwóch do dziesięciu tysięcy zabitych madystów.

[154]Wingate był gubernatorem Sudanu do 1916 r.