Васіль Зуёнак - Маўчанне травы - Паэма лёсу

Далёка за сялом
Мае блукалі сны...

Суцішыла струну
Аніскава рука,
Спалохана зірнуў
Васіль на хлапчука,
Спазна перасцярог:
— Ды дзеці ж тут якраз,
Яшчэ, хай крые бог...
— Ён хлопец свой у нас,—
Аніска твар узняў.—
Ды й твой жаўрук не спіць,
Дыханне, бач, уняў,—
Знаць, і яму карціць...
І дзіўна мне адно
Было: адкуль, чаму
І ўсё яму відно
І чутна ўсё яму?
Але маўчу, ляжу.
А бацька — шэп ды шэп,—
І нешта пра дзяжу,
І нешта ўсё пра хлеб.
«Куліна, ты ж кабет
Надзейных выбірай...» —
I зноў пайшоў сакрэт...—
«Вайна не каравай...»
A ўголас маме сам
Аніска гаварыў:
— Як ападзе раса,
На гэтым сухары
Хлеб замясі ў дзяжы,
А як спячэш, адзін
Свой бохан накажы
Размножыць на зачын.
На сем часцін пакрой —
Хай будзе сем па сем,—
Хай гэткаю ж парой
Замесяць хлеб усе.
Хай потым і яны
Зачын перададуць,
Хай па шляхах вайны
Твой бохан панясуць.
Астатнія ўсе шэсць
На сухары сушы,
Каб той, хто крошку з'есць,
Дужэў на тры душы.
А хто ён будзе — той —
Я не паспеў узнаць:
Калі, якой вярстой
Прыедзе ix узяць...—
I ўжо ад мамы ўбок,
Да бацькі, праз руку:
— Мужчынам дай намёк,
А бабы — хай пякуць...
I потым — зноў услых:
— Бывай жа, пасланец,
Як дойдзеш да сваіх,
Дык і вайне канец...—
Паклаў на стол замес —
Кавалак сухара:
Вяртайся, брат, у лес,
А мне,— сказаў,— пара.
— Куды ж такі паспех?
Ці гоніць хто праз ноч?
— Яно, спачыць не грэх,—
Аніска ўстаў наўзбоч,
Намацаў свой кіёк
I гэтак жа бачком
Ступіў:
— Пайшлі, сынок,
Нам лепей цемнячком...—
Праз хату наўскасяк
Хіснуўся доўгі цень,—
Мне ж, браце мой, няўзнак,
Ці ноч у вас, ці дзень.
А вочы вось мае,—
Пагладзіў хлапчука,—
Мы ўсюды з ім свае!
Не ўпершыню блукаць...—
Пявунню і смычок
У торбу палажыў
І тату за плячо
Крануў:
— Няхай ты жыў,
Во толькі што нацям
Прыйшло табе сказаць,
Хоць мог бы ты і сам
Вузельчык завязаць:
«Чаму ж гэта на смык
Жалейку ён змяняў?»
— Ды я ўжо так прывык,
Што ты на ўсім іграў.
— Іграў, ды не мяняў.
Жалейка ёсць, браток.
А скрыпка... Ты пазнаў?..
Пазнаў ты, чый смычок?
— Цяцерскага?
— Яго...
Пайшоў музыка наш
Да іншых берагоў,—
Бывай, зямны кірмаш...
Памёр ад бізуна:
Адзін галаварэз
Ці здуру, ці сп'яна
Ўсё з допытамі лез:
«Дзе скарбы пан хаваў?
Дзе быў ягоны спрат?..»
A ён, Цяцерскі, знаў...
Хоць і не вельмі шмат.
Адкрыўся тайны схоў
Музыку-лесніку:
На выспе, між імхоў,
Засечка на пяньку.
A ўзбоч — стары капец.
I пэўна, незнарок
Круціўся там хлапец —
Тваёй сястры сынок,—
Аніска Васіля
Схіліцца папрасіў
I мовіў напасля:
— Ён быццам там касіў.
Але прыкінь, адкуль
Хлапец вязьмо гранат
Цягнуў — і памяркуй:
Ні знаў Цяцерскі шмат?..
Ды толькі мне шапнуў.
I скрыпку перадаў...
Так з тыдзень працягнуў —
«І ўсё,— сказаў,— гайда...»
Вось гэткі, браце, спрат...
Маўчаў Цяцерскі наш...
А хто рабіў той склад,
Слядоў, сказаць, нямаш...
«3ахар!..— ледзь-ледзь Васіль
Не ўсклікнуў, як праз сон...—
Відаць, і калясіў
У Падбярэззе ён...
Відаць...»
Ды сцяўся ком
У горле: «Памаўчы...
Не ляпай языком
На вецер без прычын...»

Пайшоў Аніска ў свет,
Бяздомны цар дарог.
І хто яму наўслед,
Хто пазайздросціць мог?..
Ці квецень у гульбе,
Ці вецер у быллі:
Дарога — на гарбе,
У зрэбным хатулі.
Завейным цаліком,
Двухжыллем каляін,
Пякучым жарсцвяком —
І сэнс, як свет, адзін:
Ахвоч ці не ахвоч,
Залева ці сухмень —
Дарога — дзень і ноч,
Дарога — ноч і дзень...

Даўно і мой парог
Сцяжынку адарваў,—
Ніхто не асцярог,
Ніхто не затрымаў.
Сцяжынку, што вяла
Мяне ў няблізкі рай:
Ад горкіх дум сяла
Ў лясны птушыны край.
Ён быў за паўвярсты,
Дзе цераз рэчку мост,—
Драздовыя кусты,
Крыжанак шызы плёс,
Калыска салаўіх —
Зялёная лаза,—
Загадка дзён маіх,
Што век не развязаць:
Чаму, з якіх прычын,
Як толькі сум кране,
Парог, дарог зачын,
Усё вяртае мне:
Лазу, кусты і плёс —
Вяртае — задарма,
Ды ўслед смяецца лёс:
Сцяжынкі той — няма.
З блуканнямі сувой
Ён кінуў мне ўзамен,
Задзервяніў травой
Мой след на сем кален.
Праз сем людскіх вякоў —
Сівых стагоддзяў дым —
Вярнуся да высноў —
Прыгожы, малады.
I ў гэтым шчасце ёсць —
Знаць, што ў нашчадках ты
Паўторыш маладосць —
Абраннік хваль крутых.
А бераг мой, аднак,
Усё далей, далей.
I Млечны Шлях — як знак:
Зямному паралель.
I наяву, і ў сне —
Парога пракляццё:
Дарога — праз мяне,
Дарога ўсё жыццё...